Sterfte en epidemieën in Amsterdam, 1650–1700

Na de relatief stabiele eerste helft van de zeventiende eeuw, met slechts enkele kortdurende pestgolven, begon vanaf het midden van de eeuw een periode van herhaalde en langdurige sterftepieken.

Tussen 1650 en 1700 kende Amsterdam herhaaldelijke periodes van zware oversterfte. In 1655 en opnieuw in 1663–1664 veroorzaakte de pest 7.500 tot 13.500 begrafenissen per piekjaar, terwijl contemporaine schattingen uiteenlopen van circa 20.000 tot 24.000, met pieken tot ruim duizend per week; circa 8.000 mensen stierven boven het normale niveau. Na 1668 verdween de pest geleidelijk, maar andere ziekten zoals dysenterie, buiktyfus en mogelijk griep zorgden tot het einde van de eeuw voor hoge sterfte. Uitschieters kwamen voor in 1673, 1678–1681 en 1691, met telkens bijna of meer dan 10.000 begrafenissen per jaar. Over de hele tweede helft van de 17e eeuw werden 337.000 begrafenissen geregistreerd — ruim tweemaal zoveel als in de zestig jaar daarvoor.

Jaren met oversterfte in de tweede helft van de 17e eeuw

Vijf van de zeven genoemde jaren telden meer dan 10.000 begrafenissen.
Opvallend is dat de beruchte pestjaren, zoals 1655 en 1664, géén uitzonderlijk hoog aandeel kindersterfte laten zien.

Het Zieken- en doodenboek van de Gasthuizen bevat geen cijfers voor de zomer van 1655. Voor de herfst geeft het een gemiddelde van 160–190 stadsdoden per week (niet uitsluitend pestdoden).[Zieken- en doodenboek 1655] Wagenaar spreekt van 322 per week, het pamflet van 473. Volgens de indexen gaat het om slechts 145 stadsdoden per week. Wagenaar en het pamflet zitten dus twee à drie keer zo hoog. Waar hun cijfers vandaan komen is onduidelijk. Niet van de kosters die de begraafboeken bijhielden, want die tonen veel lagere aantallen. Mogelijk kwamen de cijfers uit het stadhuis, al is dat onwaarschijnlijk: het bijhouden van begrafenissen was een taak van de kerk, niet van de stadsklerken. Het lijkt erop dat het Zieken- en doodenboek gebaseerd is op het pamflet De slaende hant Gods (1664); de weekcijfers komen niet geheel overeen, maar het eindtotaal wel.

1650–1660: eerste grote pestgolf
Na het rustige jaar 1651 (1.820 begrafenissen) brak in 1655 een zware pestepidemie uit. Arts Nicolaes Tulp was toen burgemeester; hij beperkte het aantal bruiloftsgasten en liet extra chirurgijns aanstellen. In de Bloem- en Anjelierstraat vielen vijftig doden op één dag. De kerkhoven rond de Westerkerk en Noorderkerk werden gesloten en verplaatst naar de nieuwe bolwerken Rijkeroord en Haerlem bij de Palmgracht. Hier werden voortaan vooral armen en neringdoenden begraven. De stad telde in 1655 circa 7.500 begrafenissen, waarvan 21% kinderen.

1663–1664: tweede grote pestgolf
In 1663 begon het aantal doden opnieuw sterk te stijgen, vooral in oktober–november (tot ca. 330 per week). In totaal werden 7.893 doden geregistreerd, waarvan 37% kinderen. In 1664 bereikte de sterfte een dramatisch hoogtepunt met 13.527 geregistreerde begrafenissen (34% kinderen), vooral in juli–november met pieken tot ruim 1.000 per week. Tijdgenoten spraken over 20.000–24.000 doden, maar dat berustte vermoedelijk op overschatting door het pamflet De slaende hant Gods, dat later door o.a. Isaac Commelin en Jan Wagenaar werd overgenomen. De feitelijke oversterfte in 1663–1664 bedroeg ca. 8.000 personen op een bevolking van 170.000–190.000 (4–6%).

Massagraven lijken niet gebruikelijk geweest te zijn; de angst ervoor was groot. Mogelijk werden wel tijdelijk extra grafvelden gebruikt, zoals bij het Pesthuis en achter de Zoutkeetsgracht. De logistiek stond onder zware druk: doodgravers moesten vaker graven openen en zerken verplaatsen, en in de Buurkerk in Utrecht stonden op het hoogtepunt tweehonderd kisten boven de grond.

Hendrickje Stoffels is niet aan de pest overleden. Zij was de enige die op 24 juli 1663 werd begraven in de Westerkerk. Op die dag werden in totaal veertien personen begraven, onder het jaargemiddelde van achttien per dag. Zes van hen op het Karthuizer kerkhof (waaronder vier kinderen, vermoedelijk gestorven aan de mazelen) en één vrouw op het St. Anthoniskerkhof. Om in juli al van een pestepidemie te spreken is dus overdreven; die kwam pas in de herfst op gang.

Dat de burgemeesters van Amsterdam in 1664 een realistische inschatting maakten, is goed mogelijk. In augustus of september schreven zij aan Lodewijk XIV dat het aantal doden “niet eens twee maal het gebruikelijke” bedroeg.[Jan Wagenaar, Amsterdam in zyne opkomst, dl. 1 (1760), p. 605; A.H.M. Kerkhoff, p. 99]

1665–1671: nasleep en andere ziekten
In 1665 brak de grote pestepidemie in Londen uit, mogelijk via katoen dat eind 1664 uit Amsterdam was aangevoerd, al circuleerden ook andere verklaringen. Volgens de Bills of Mortality stierven daar circa 70.000 mensen op een bevolking van een half miljoen. In Amsterdam bleven ook 1666, 1668, 1669 en 1671 jaren met verhoogde sterfte, maar die werd eerder toegeschreven aan najaarskoortsen dan aan pest.[A.H.M. Kerkhoff, p. 224] De pest lijkt na 1668 grotendeels te zijn verdwenen.

1673–1700: nieuwe epidemieën en structureel hoge sterfte
In 1673 eiste een niet nader benoemde ziekte — mogelijk malaria, buiktyfus of dysenterie — meer dan 10.000 levens.[Judith Brouwer, Levenstekens, p. 279] In 1678 en 1679 was de sterfte opnieuw hoog, gevolgd door een uitschieter in 1680, toen vooral in oktober–december meer dan 4.000 doden vielen. Het Zieken- en doodenboek noemde toen 17.643 en 14.862 zieken; mogelijk ging het om een griepepidemie, gevolgd door een strenge winter.[Jan Buisman, dl. V, p. 860] In 1681 vielen de meeste doden in het voorjaar (ca. 3.400 in drie maanden), en in 1691 volgde nog één laatste uitschieter, zonder duidelijke link met het koude winterweer.

Langetermijntrend
De sterfte bleef structureel hoog. Tussen 1660 en 1699 werden in totaal 316.507 begrafenissen geregistreerd, tegenover 147.000 in de zestig jaar daarvoor. Zelden lag het aantal doden onder de 200 per week. Pas in 1700 daalde het aantal begrafenissen scherp (5.232), waarna het tot 1719 duurde voor het cijfer weer boven de 10.000 uitkwam. Over de hele periode 1700–1749 bedroeg het gemiddelde ca. 9.150 begrafenissen per jaar (ca. 25 per dag).

Conclusie
De opeenvolgende epidemieën legden een zware druk op het stedelijk bestuur en de infrastructuur. Kerken en kerkhoven raakten overvol; nieuwe begraafplaatsen werden in allerijl op de bolwerken ingericht, en doodgravers werkten onder extreme omstandigheden. De angst voor besmetting leidde tot strenge regels, noodmaatregelen en tijdelijke handelssancties van andere landen. Toch bleef het bestuur functioneren: het stadsbestuur hield de administratie nauwgezet bij, stelde extra chirurgijns aan en wist sociale onrust grotendeels te voorkomen. De stad groeide door ondanks de massale sterfte, wat wijst op een opmerkelijke bestuurlijke veerkracht.

De historische gegevens zijn grotendeels door mij verzameld; de tekst is in samenwerking met ChatGPT opgesteld.