EEN HUISONDERZOEK

Aan de achterkant van het pand Singel 270 bevindt zich een witgeverfde gevelsteen, onzichtbaar voor de buitenwereld. Op de gevelsteen is een bebaarde man afgebeeld, gestoken in een geplooid jakje, een opvallend wijde broek, met pikhaak en een mandje. Onder de steen staat: “IN DE VRYS”. De Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen verzocht mij na te gaan of er een relatie is tussen de gevelsteen en een eerdere bebouwing of een bewoner, en of het pand een huisnaam heeft gehad.[1] Mijn eerste veronderstelling was dat er in het pand aan het Singel ooit iemand woonde die als achternaam De Vries had, maar onderzoek leidde tot een andere conclusie. De gevelsteen heeft te maken met een pand in de Warmoes­straat, dat in de 15^de en16^de eeuw bekend stond als “In de Vries”.

Al in 1450 blijkt de naam In de Vries voor te komen in de kohieren van de 10^e penning. Het huis in de Warmoesstraat werd bewoond door Sipken in de Vries. In 1547 werden zijn kleinzoon (?) Sipken in de Vries en Gheryt Gerytsz. Cloet met zijn moeder in het Rooyboek genoemd als eigenaars van twee naast elkaar gelegen panden.[2] Vanwege zijn voornaam en de huisnaam mogen we aannemen dat Sipke uit Friesland afkomstig was. In een middeleeuwse legende over Koenraad, in 1076 tot bisschop van Utrecht benoemd, speelt de fries Wolfger een belangrijke rol.

Koenraad leidde in een zware storm schipbreuk en belande op de kust bij Staveren. De bisschop, incognito, werd uiterst onvriendelijk ontvangen, ondervraagd en geboeid in een roerloos kogschip afgezet. Op het laatste moment sprongen Wolfger en zijn hond aan boord om hem te helpen. De beide mannen verdwaalden – wrikkend met een roeispaan – op weg naar Muiden in de mist. “Dat is de Vecht niet, toch lijkt het een goede plek”, zei de fries. Ze stapten aan land bij de Amstel, waar de bis­schop zijn redder dankte. “Hier ziet gij om U heen een eentonige, kale moerasvlakte. Een kalme rivier voert het water van de streek naar de Almeri. Eens zal de naam van deze Aem­stelstroom weer­klinken over de gansche wereld”. Als beloning werd de eerzame fries tot schout benoemd. Het is niet duidelijk of Wolfger het aanbod aannam of liever visser bleef, maar het verhaal gaat dat hij zich plechtig voornam Amster­dam tot ontwikkeling te brengen.[3]

In de Middeleeuwen groeide Amsterdam gestadig, maar buiten de muren, opgetrokken rond 1480, werd nauwelijks gebouwd. Wel werd er gewerkt door scheepstimmerlieden, breeuwers, lijndraaiers, lakendrogers of leerwerkers, vanwege de stank, het lawaai, vervuiling en ruimtegebrek. In het jaar 1585 besloot de vroedschap van Amsterdam tot de Eerste Vergroting. Vanwege de Spaanse bedreiging waren nieuwe verdedigingswerken noodzakelijk. Alle grond over het Singel aan de westkant van de stad werd onteigend door de burge­mees­ters. De oude eigenaren kregen het recht de grond terug te kopen tegen de meerwaarde en belast met rente, ter financiering van het omvangrijke project. Tussen 1586 en 1588 is de grond langs het Singel, in het park J, tot aan de Gasthuis­molen­steeg, aan oude en nieuwe eigenaren toegewezen.[4] De eerste eigenaren van de verkavelde erven waren Hendrick Cock, blauwverwer en Court van Diepenbrouck.[5] In 1590 kocht Willem Ysbrandsz. de beide percelen; vermoedelijk een rijke bierbrouwer, die naar een nieuwe locatie zocht. De beide erven liepen door tot de Achterburgwal, tegenwoordig de Herengracht. In 1593 werd de stad voor de tweede keer uitge­breid. Op aanraden van de stadhouder is rondom Amsterdam een betere fortificatie aangelegd. Het aantal inwoners nam inmiddels zo snel toe, dat de binnenstad overbevolkt raakte. De huurprijzen waren tussen 1580-1600 dramatisch gestegen (300%). Er zou vooral een tekort ontstaan aan dure huizen.[6]

Willem Symonsz. van Os

In juni 1605 kocht Willem Symonsz. van Os van de erfgenamen van Willem Ysbrandsz een erve en mouthuys met pack­huys bij de Gast­huysmolenpoort. Het erf was 11,32m (40 voet) breed en iets meer als 30m (108 voet) lang. Willem Simonsz van Os was een zeemtouwer, afkomstig uit Os die zich in 1571 in ’s Hertogenbosch liet inschrijven als poorter. Willen Simonsz. soms ook Wilbert, Wijlbord of Willebort gehe­ten, trouwde met Maritje Pelgroms en/of Merrij Jans, de bronnen zijn niet eenduidig. Het echtpaar had twee kinderen Janneke en Pelgrom, toen het in 1579 uit ’s-Hertogenbosch vluchtte.[7] Jan, het derde kind, werd in 1582 gedoopt in de Oude Kerk. Toen Janneke in 1594 trouwde, woonde de familie in de Warmoes­straat, toentertijd de duurste straat van Amsterdam.[8] In 1596 kocht Van Os in het Pruisische Koningsbergen een partij rogge, nat en in slechte con­ditie. De graanprijzen zouden in heel Europa tot dramatische hoogte stijgen.[9] In 1603 kocht Van Os een stuk grond buiten de Haarlemmerpoort, voordat de Brouwersgracht ontstond bekend als het Spaansche Leger. In 1606 kocht Willebord 74 loten van zijn zoon Pelgrom ten bate van het Haarlemse Oudemannenhuis. Ook zijn zuster Hendrickje en zijn doch­ter Janneke kochten loten. Jan was mogelijk minder gecharmeerd van loterijen. In het pand In de Vries werden evenwel zoveel loten verkocht – ook aan lieden uit Zwolle en Utrecht – dat ik de in­druk heb dat iedere m² werd bewoond of onderverhuurd.[10] Janneke van Os stierf in 1606. Dat de grote klok van de Oude kerk werd geluid, betekent dat zij katholiek was geworden, in tegenstelling tot de rest van de familie. Pelgrom en Jan van Os erfden in 1607 elk een gouden ring van hun tante, hun ouders en Hendrickje wat huisraad. In dat jaar verging echter een schip, waarop Wilbert en zijn zoon Pelgrom witte was en talk lieten vervoeren, producten die noodzakelijk waren voor de leerbereiding.

Pelgrom van Os

Pelgrom van Os trouwde in 1604 met Catharina Hooftman. Haar familie was uit Antwerpen afkomstig en via Bremen in Amsterdam terechtgekomen. Pelgrom werd in 1606 collectio­neur van de loterij, georganiseerd om de nieuwbouw van het Haarlemse Oudemannenhuis te financieren. Catharina Hooftman kocht het verbazingwekkende aantal van 130 loten.[11] Pelgrom had een bijzonder fraai handschrift en de bijbehorende rijmpjes – het was de tijd van de rederijkers – zijn gods­vruchtig. Pelgrom en zijn vrouw verhuisden in 1607 naar een pand op de Zeedijk. Er kwamen in de loop der jaren zeven kinderen: Simon (1607), nog een Simon (1609-1614), Catharina (1611-1642), Willebort (1613), Jan (1616-1663), Maria (1617) en Gilles (1619-1676). Vier kinderen stierven op zeer jonge leeftijd, waarvan twee op de Zeedijk en twee op het Singel in 1613 en 1614. Deze laatste feiten maken duidelijk dat het pand op de Zeedijk werd verlaten en de panden op het Singel werden bewoond.

Pelgrom van Os was koopman op Spanje, de Levant en Brazilië. In 1612 probeer­de hij alsnog een verzekering af te sluiten op een schip, dat blijkens gerucht in de Middellandse Zee verging. In 1614 ging de lading van een schip verloren tijdens een storm voor de kust van Brazilië. Pelgrom van Os ging failliet, omdat hij als een van de verzekeraars een koopman in Rouan moest uitbetalen.[12] Pelgrom betrok een huurpand bij de Nieuw­markt, waarschijnlijk om de nieuwbouw op het Singel uit het faillissement te houden. Een verstandige beslissing, want in 1618 is hij gedwongen de huizen en grond van zijn vrouw in Antwerpen te verkopen. Pelgrom stierf in 1621 in de Monnikstraat. Vervolgens werd er een uitgebreide en mogelijk interessante boedelbeschrijving opgemaakt.[13] Catharina overleed in 1622 in de Bloedstraat.

Jan van Os (de Oude)

Jan van Os, haar zwager, werd in 1623 benoemd als voogd over de drie kinderen. Catharina (12 jaar), Jan (6 jaar) en Gilles (4 jaar) hoefden niet naar het Burgerweeshuis. In dat jaar probeerde Jan van Os ook het huis in de Warmoesstraat te verkopen. De eerste koper liet echter verstek gaan, alhoewel de koop een verspijkerde kast omvatte en een schil­derij in de achterkamer. In 1624 werd het pand verkocht aan Cornelis van Campen, de oom van Jacob van Campen. Het is niet meer te achterhalen of Jan van Os de gevelsteen toen uit het pand in de Warmoesstraat liet halen en achter Singel 270 liet plaatsen. In ieder geval overtrad hij geen regels, waarin het ongeoorloofd was om gevelstenen op andere locaties te gebruiken. In 1631 werd het vermogen van Jan van Os geschat op 60.000 gulden. Volgens het boek Vier Eeuwen Herengracht­ verkocht Jan van Os rond 1640 de beide huizen, grenzend aan zijn achtererf, aan de Herengracht.[14] Jan van Os liet zijn testament opmaken op 20 augustus 1657 toen hij ziek op bed lag. Hij overleed na enkele dagen. Zijn neef Jan en de kinderen van de naar veronderstelling overle­den neef Gilles erfden de beide huizen. De beide dienstbodes, Trijntje van Scholstrate en haar jongere nicht, kregen resp. 1.000 en 300 gulden. Ook de armen in de Gereformeerde nederduitsche kerk kregen 100 gulden toebe­deeld. Enige maanden later, op 3 oktober, meldde Gillis van Os zich bij de notaris.[15] Had hij soms gevaren of gevochten tegen de Engelsen of de Zweden of ruzie gehad met zijn oom, resp. voogd?

Jan van Os (de Jonge)

In de daaropvolgende jaren werd zijn broer Jan van Os (de Jonge), aangeslagen als de eigenaar van twee panden op het Singel (268 en 270). Jan was huidenkoopman en in 1641 getrouwd met Susanne van Hersbeeck (of Hartsbeeck). [16] Jan gaf toen aan dat hij ongeveer 25 jaar oud was.[17] Beide woonden op de Konings­gracht, d.w.z. het Singel. Zij was zijn buurmeisje, want in 1650 behoorde Singel 272 aan Isaäc van Hersbeeck, haar vader. Het echtpaar kreeg negen kinderen: Catharina (1643-1690), Geertruid (1644-1667), Willebort (1646-1719), Susanna (1648), Susanna (1649-1686), Maria (1652-1728), Johanna (1653-1715), Isaäc (1655) en nog een Isaäc (1656).

Tijdens de renovatie van het pand zijn bijzondere 17e-eeuwse plafondschilderingen gevonden. “Het gaat om zes afbeeldingen uit het leven van Hercules. Onder andere Remus en Romulus zijn drinkend bij een wolf te zien. Ook valt op dat er veel insecten en vogels te zien zijn”.¹

Zijn schoonvader is tamelijk bekend onder kunsthistorici. Isaac van Hersbeeck leende op 14 maart 1653 aan Rembrandt f 4.000 gulden tegen 5% rente voor de aankoop van een fraai dubbelpand in de Jodenbreestraat.^{2 3 4 5} Voor meer details zie, Oudezijds Achterburgwal 88.

Susanne van Hersbeeck

In 1674 werd een uitzonderlijke belasting opgelegd, nadat de Republiek in oorlog was geraakt Engeland en Frankrijk. De nabestaanden van Jan van Os betaalden ook voor de niet bij name genoemde kinderen van Gillis. Susanne van Hersbeeck sleet haar laatste jaar, ziek en in bed liggend, bij haar dochter Susanne in de Dijkstraat.[18] Volgens haar testa­ment uit 1677 zou Johanna de diamant erven, die zij volgens de notariële akte iedere dag droeg. De drie overige dochters erfden het goud, zilver, juwelen en de huisraad. In 1678 werd een codicil toegevoegd met kleine wijzigingen.[19] Susanne en haar zwager Esaias Clement werden executeur-testamentair.[20] Ook de hulp van Dirk Munter, kapitein van de schutterij, werd door de erflater ingeroepen.[21]

De vererving van de twee hui­zen verloopt via Willebord van Os. Hij had bij zijn overlijden in 1719 geen mannelijk nageslacht, destijds voorwaarde voor vererving van huizen. Voor het verdere verloop zijn de kleinkinderen van Catharina en Maria van Os het belangrijkst. Catharina van Os, was in 1665 getrouwd met Anthonie Hoevenaar, een zeepzieder. Toen Hoevenaar overleed, trouwde zij in 1682 met de koopman Jan de Wijs. Het echtpaar kreeg een dochter, genaamd Susanna. In 1686 trouwde de weduwe Catharina van Os met Martin de Pré, een koopman uit Danzig en overleed in 1690. Op 16-jarige leeftijd trouwde haar dochter, Susanna de Wijs met de schatrijke koopman Hendrik Huygens. Het echtpaar kreeg acht kinderen en woonde riant.[22]

Susanne Clement

In 1732 werd het systeem van verponding, een 16^de en 17^de eeuwse belasting op onroerend goed, gereorganiseerd. Alles huizen werden opnieuw getaxeerd.[23] Uit een destijds landelijk opgemaakte Adres op de Verponding, waarin bezwaar kon worden gemaakt tegen de hoogte van de aanslag, blijkt Susanne Clement als eigenares van de twee pan­den te worden aangemerkt. Susanne Clement was de enige dochter van Rotterdamse dominee Esaias Clement en Maria van Os. (Maria van Os was de langst levende dochter van Jan van Os en Susanne van Hersbeeck). De echtgenoot van Susanne Clement was Johannes Baelde, koopman in Oost-Indische waren.[24] Er waren acht kinderen.

Uit de kohieren betreffende de Personeele Quotisatie, een eerste poging tot het heffen van inkomstenbelasting, werd duidelijk dat het pand Singel 270 in 1742 werd verhuurd aan notaris Theodorus Brooks.

Esaias Baelde

Op 9 juli 1750 is een deftig gezelschap, regenten en kooplie­den uit Amsterdam en Haarlem, voor het rechtscollege van schepenen op het stadhuis om de verkoop van het pand aan te geven.[25] Het eigendomsrecht van Susanne Clement en haar oudste zoon Esaias Baelde, werd blijkbaar aangevochten, alhoewel Esaias Baelde beweerde dat het pand was aangekocht op een publieke veiling in 1740. Voor de achterneven en –nichten of hun kinderen bleek het reconstrueren van het voorgeslacht een lastige opgave en de akte bevat on­juiste informatie. Toch kwam er een (voorlopige) oplossing: Esaias Baelde betaalde voor 2/3 part van twee huizen – Singel 268 en 270 – 6150 gulden, een symbolisch bedrag, want de beide panden waren toen 20.000 gulden waard. De zaak bleef naar alle waarschijnlijkheid doorsudderen, want in 1770 blijkt het voorgeslacht opnieuw en juist uitgezocht. Esaias Baelde betaalde aan de achterneven en -nichten voor nog eens 1/6 part in twee huizen 4.500 gulden. Aan zijn broers en zusters betaalde hij voor 2/18 part 8.660 gulden, een hele royale uitkoopsom. Esaias Baelde, boekhandelaar op de Dam, stierf in hetzelfde jaar, wonende op de Keizersgracht bij de Utrechtsestraat. De panden zijn enkele maanden later verkocht door de erfgenamen aan Pieter Olthuys en Franz Anton Palme een glaskoper, afkomstig uit Parchen in Bohemen.[26]

Figuur 4 Fragment uit de Kadastrale kaart uit de 19^de eeuw?

Aan het einde van de 18^de eeuw werden veel panden in Amsterdam verhoogd en van een meer eigentijdse neoclassicistische lijst voorzien. Singel 268 werd in 1794 verhoogd door de zoon van Franz Anton Palme, gestorven in 1799. Singel 270 werd in 1779 verhoogd door Pieter Olthuys, een schuitenvoerder, afkomstig uit Zutphen. Singel 272 vererfde via de familie Trip en na 1816 via Marie Cornélie Van Wassenaer Obdam. Aan dat pand is in de 18^de eeuw niets veranderd. Latere eigenaren zijn alleen in de toegevoegde overzichten genoemd, omdat de relatie tussen de gevelsteen “IN DE VRYS” aan de achterkant van het pand en Jan van Os (de oude), de eerste eigenaar, voor de hand ligt.

Conclusie

De twee panden, Singel 268 en 270, zijn tussen 1609 en 1612 gebouwd en hadden nooit een huisnaam. Na de dood van zijn broer Pelgrom en zijn ouders is Jan van Os in 1623 eigenaar van vijf panden: twee op het Singel, een in de Warmoesstraat en twee op de Herengracht. Jan van Os de Oude verkocht het pand “IN DE VRIES”, gelegen in de Warmoesstraat, in 1624. De gevelsteen in de achtergevel van het pand op het Singel komt uit of heeft te maken met het ouderlijk huis in de Warmoesstraat. De gevelsteen had voor Jan van Os de oude een nostalgische waarde en was nauw verbonden met het wel en wee van zijn familie. Van de familie Van Os, vermoedelijk in 1579 naar Amsterdam getrokken, was in 1623 alleen Jan in leven. Jan van Os is mogelijk als enige ook geboren in de Warmoesstraat.

Vanaf de bouw rond 1610 tot het jaar 1771 blijven de panden Singel 268 en 270 binnen de familie Van Os en erfgenamen, maar niet zonder strubbelingen. Of Jan van Os rond 1625 de opdrachtgever was het pand Singel 272 te verhogen (en de steeg op te heffen), of dat het Isaäc van Hersbeeck is geweest, blijft onduidelijk. Niet alle koopoverdrachten van de afgelopen vier eeuwen zijn bewaard gebleven. De oudste verpondingkohieren ma­ken duidelijk dat er al in 1650 een relatie bestond tussen Singel 270 en de beide buurpanden, qua huurwaarde en/of architectuur. Een onderzoek over de periode na 1808 zou misschien zekerheid kunnen geven of Franz Anton Palme of zijn erfgenamen degene zijn geweest, die op de kroonlijsten boven Singel 268 (in eigendom), 270 en 272 (in huur) een palmboom liet aanbrengen. Om al de Boheemse en onderling verwante glasmakers, in de 19^de eeuw werkzaam in Amsterdam, te achterhalen, is nog een lastige klus.[27]

Amsterdam, november 2004

Gebruikte literatuur:

Eeghen, I.H. van (1971) De Stadsuitleg van 1585-1586, 63^e Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum, blz. 44-66

Elias, J.E. (herdruk 1963) De vroedschap van Amsterdam 1578-1795.

Fontaine Vereweij, H. de la, & I.H van Eeghen et al. (1976) Vier Eeuwen Herengracht. Geveltekeningen van alle huizen aan de gracht, twee historische overzichten en de beschrijving van elk pand met zijn eigenaars en bewoners.

Kam, J.G. (1968) Waar was dat huis in de Warmoesstraat.

Koord, M. (1965) Dat vertellen ze aan d’Amstel en het Y. Een verzameling legendarische , wonderlijke, fabelachtige, bizarre of rare verhalen die met Amsterdam van doen hebben.

Lesger, C. (1986) Huur en conjunctuur. De woningmarkt in Amsterdam, 1550-1850.

Noordegraaf, L. & G. Valk (1996) De Gave Gods. De pest in Holland vanaf de late middeleeuwen.

Oldewelt, W.F.H. (1945) Kohier van de personeele quotisatie te Amsterdam over het jaar 1742.

Parker, G. (1981) De Nederlandse Opstand. Van beeldenstorm tot bestand.

Werkman, J.H. (1933) Uit de geschiedenis der Nederlandsche Gouwen: Aemstelredamme (Uit de geschiedenis van Amsterdam).

Gebruikte websites

http://www.pallme.com

http://www.pallme-koenig.de/stammbaum_neu/listpaf/pafg13.htm#236

http://www.natur.cuni.cz/asc/~kuhn/ksenov_d.html#Prachen

http://www.historisch-toerisme-bureau.nl/artikelen/kasteel_twickel_bij_delden.htm