De Grande Armee was tot eenderde gereduceerd. Iedere dag vertrok een ander legerkorps uit Smolensk nadat ze vier dagen “rust” hadden genoten. Het kostte enige moeite voordat de regimenten zich hadden gereorganiseerd.²⁴ Op de 12e was het -23°. Zijn generaals drongen er bij Napoleon op aan alle aanwezige kanonnen onklaar te maken en achter te laten. Het Ve en VIIIe legerkorps onder Poniatowsky en Junot telden niet meer mee. Velen waren gedeserteerd; er waren nog 1.500 man over. Junot vertrok op  vrijdag 13 november met 1.000 man (het Ve legerkorps, niet meer onder Poniatowski, maar onder Józef Zajączek met 800 man) en 7, 8 à 10.000 Westfalen (uit het VIIIe legerkorps); op zaterdag de 14e Napoleon met zijn Keizerlijke Garde (12.000 man) en 5.000 man kavallerie, veelal zonder paarden met Hollandse grenadiers en artillerie; op de 15e De Beauharnais met 6.000 Italianen, op de 16e Davout met 12.000 man. Ney liet als laatste de stadsmuren opblazen en vormde weer de achterhoede met 5 of 6.000 man.

Het opdelen in kolonnes zou een fatale beslissing blijken, dat vele soldaten onder De Beauharnais, Davout en Ney het leven kostte. Bijna 40.000 soldaten liepen tussen Smolensk en Krasny, een afstand van 50 km, 10 uur lopen; 12 à 16.000 man zonder wapens. Omdat de soldaten, zieken en gewonden zich op de meest merkwaardige wijze tegen de kou probeerden te beschermen leek het wel een karnavalsoptocht. Kutuzov had voor de kortste, een zuidelijker route via Yelnya gekozen en won tijd toen Napoleon zich ophield in Smolensk. Kutuzovs voorhoede was daardoor eerder in Krasny.

De schermutselingen bij Krasny

Op zaterdag 14 november – er was bijna 1,5 m sneeuw gevallen – trok de voorhoede van de Grande Armée op naar Krasny via de hoofdweg. De korpsen onder Józef Zajączek en Jean-Andoche Junot trokken in kolonne moedig langs de Russen onder Ivan Paskevich, die vanaf een afstand schoten en met hun paarden kleine aanvallen uitvoerden.

Thus the French approached Krasny in a piecemeal 50 kilometres long column of disconnected corps, not massed together in preparation for battle. The Russians attacked each column separately in a series of pitched battles that lasted several days.

14 November. Advanced guard of the Imperial Guard and the 3e Leger - 400 killed, 3 generals, 24 officers and 1,220 soldiers captured.

     

According to the plan, the Russians turned Krasny, had to go to the rear of the French and cut them from further movement on Orsha. In response to the plan Field-Marshal Kutuzov divided the army into two unequal parts. The first that was bigger, under Tormasov, pushed around to take Dobroe (Dobraya) - the first village, lying in the path of Napoleon from Krasny to Orsha. The second, smaller part, under Prince Golitsyn, marched straight to Krasny through the village of Uvarovo.

On November (15th) by the village Krasny the unit of the General Miloradovich took advantage of the fact that when leaving Smolensk Napoleon divided his army into four columns, attacked French and captured 2,000 men and 11 guns. This made Napoleon stop further advance in order to bring up other echelons.

Op zondag 15 november dooide het. Miloradowitsj  had in een omtrekkende beweging Merlino bereikt  en liet met 30 eskadrons (17 à 20.000 soldaten) de doortocht van de Jonge Garde via de hoofdweg bij het oversteken van een moerassig dal met een strategisch gelegen brug over de Losvinka versperren. Het verbaasde leger, dat geen aanvallen van voren verwachtte, trok zich terug in de velden en de bossen en liet haar bagagewagens achter. Toen Napoleon en de Keizerlijke Oude Garde naderbij kwamen, begeleid door muziek, werd deze door  Adam Petrovich Ozjarovski en de Russische infanterie en artillerie beschoten. De legendarische Davidov nam 2.000 Franse soldaten gevangen uit de achterhoede die op de vlucht waren geslagen, waaronder ca 400 man van het 4e bataljon die vervolgens in Smolensk gevangen zijn gehouden.²⁷ De keizer gaf een teken tot halt in Krasny en de Russen verlieten het brandende dorp na een kort gevecht. Ozjarovski trok zich terug.

15 November. Imperial Guard - 800 killed, 1 general, 20 officers and 1,100 soldiers captured.

Napoleon maakte zich ongerust en beval de legerkorpsen in Smolensk haast te maken, want Kutuzov, die een dag rust liet inlassen om zijn leger bij elkaar te houden, zou binnen een dag Krasny kunnen bereiken en met een overmacht aan soldaten Beauharnais, Davout en Ney de doortocht kunnen verhinderen. Kutuzov had toen Napoleon met succes kunnen aanvallen omdat twee van de drie Franse legerkorpsen zich nog op grote afstand bevonden. Kutuzov maakte hier een grote fout door Napoleon niet aan te vallen. Hij was mogelijk onder de indruk van de slagkracht van de voorhoede, die zich de vorige dag een weg gebaand hadden door de russische stelling, maar voorspelde een overwinning binnen enkele dagen. Tegen de wil van Kutuzov besloten zijn generaals de uitgehongerde en vermoeide legerkorpsen, in de mist of in het halfduister aan te vallen en vervolgens te vernietigen.

Kutuzov's reaction to the Imperial Guard's forward movement led to the most decisive and controversial development of the battle: he promptly cancelled his army's planned offensive, even in spite of the Russians' overwhelming superiority in strength.

Kutuzov liet het niet tot een echte slag komen, maar lastte een rustdag in. (Die dag regende het volgens Gijswijt van der Netten.) Volgens Tolstoy in de roman Oorlog en Vrede wilde Kutuzov Napoleon, die zelf al tot de conclusie was gekomen zo snel mogelijk het land te verlaten, enkel het land uitjagen. “Some historians argue that Kutuzov wanted Napoleon to survive in order to counterbalance England’s dominance of international affairs, others argue that he did not want to jeopardize his place in posterity by risking open combat with Napoleon.”

Dat leverde Napoleon meer tijd om zich te beraden op de gang van zaken. Napoleon vond het helemaal niet leuk dat generaal Miloradovich zich had opgesteld langs de weg en zijn troepen vernietigde. Hij hoopte dat De Beauharnais, Davout en Ney contact zouden maken en zo gezamenlijk de Russen zouden aanvallen. De keizer stuurde een bataljon jagers onder Durosnel terug om met twee kanonnen de weg vrij te houden voor De Beauharnais. De Russen bezetten de heuveltop vlak voor Krasny het eerst. Eugène  vocht de hele dag, maar de schemering dwong hem een einde aan de slag te maken. De Russische onderhandelaar met het voorstel zich over te geven is teruggezonden. Na een aanval op de linkervleugel om Paskevich te misleiden bereikte De Beauharnais via de rechterkant van het Russische leger Krasny en kon in de avond met  slechts de helft van het IVe korps (3500 man) en het achterlaten van al zijn (17) kanonnen, doordringen tot Krasny. Napoleon nodigde de beide commandanten, Eugène en Durosnel uit voor het avondeten, waar hij besloot tot een tegenactie om zo de terugtocht van de achteroprakende korpsen van Davout en Ney mogelijk te maken. De Jonge Garde onder Roguet ging midden in de nacht ten zuiden van Krasny tot een tegenaanval over om Miloradovich te dwingen zijn gunstige positie op de heuvel te verlaten. 

"Ils se mirent en marche à deux heures du matin sur trois colonnes: les fusiliers grenadiers au centre, les tirailleurs et voltigeurs à droite et à gauche"

The sources conflict as to when the Russians advanced on Krasnoi. Riehn, page 355, claims Miloradovich was not allowed to pursue the Young Guard until around 12:00 p.m., and that not until 3:00 p.m. did his troops attack Friedrich in the town. Segur claims the Young Guard did not begin withdrawing until 2:00 p.m.

Er lagen honderden Russen in de sneeuw, die zich voor dood hielden, maar plotseling opstonden en begonnen te schieten. De Voltigeurs van de Jonge Garde had het bevel niet te schieten – mogelijk vanwege een gebrek aan munitie – en enkel hun zwaarden en bajonetten te gebruiken. De Oude Garde vormde de tweede linie onder het bevel van Napoleon. De Russen werden van voren en van achter aangevallen en volgens sergeant Bourgogne zou niemand van hen de slag, die slechts vijf minuten duurde, overleefd hebben. 

I have omitted to say that, as the head of our column charged into the Russian camp, we passed several hundred Russians stretched on the snow ; we believed them to be dead or dangerously wounded. These men now jumped up and fired on us from behind, so that we had to make a demi-tour to defend ourselves. Unluckily for them, a battalion in the rear came up behind, so that they were taken between two fires, and in five minutes not one was left alive. This was a stratagem the Russians often employed, but this time it was not successful.

We went through the Russian camp, and reached the village. We forced the enemy to throw a part of their artillery into a lake there, and then found that a great number of foot soldiers had filled the houses, which were partly in flames. We now fought desperately hand-to hand. The slaughter was terrible, and each man fought by himself for himself.

Daarop gooide het restant aan Russen  hun wapens in een nabijgelegen meertje, maar staken het dorp met enkel houten huizen in brand. Toen ze inzagen – oog in oog vechtend – dat hun overlevingskansen klein waren, eveneens vanwege een gebrek aan munitie, gaven ze zich over. (Kutuzov werd voorzichtig.) De overval op het Russische legerkamp bij Putkova lukte, maar de Jonge Garde verloor 300 man. Op de 15e verloren honderden gewonde soldaten het leven toen een schuur vlam vatte.

16 November. The Viceroy of Italy - 1,800 killed, 1 general, 53 officers, 2,700 soldiers, 5 eagles, 24 cannon and 30 caissons captured.

However when on November (16th) the Corps of Eugene de Beauharnais was approaching Krasny village, it suffered a strong attack inflicted by Miloradovich and was defeated. The same fate awaited Corps under Davout and Ney. Without waiting for Ney’s rearguard, the French Emperor jointly with the Old Guard with the rest of the Davout’s Corps broke through the cover of Tormasov’s troops and moved to Orsha.

Om dit te voorkomen besloot de Keizer met de Gardes te Krasnoi stand te houden, de achter hem volgende korpsen in te wachten en dezen door eene aanvallende beweging lucht te verschaffen. Tindal's 3e regiment grenadiers, gesteund door het hollandsche regiment roode lanciers, werd bestemd om den aanval te doen op het door de Russen bezette dorp Uwarowo. Nog slechts 500 man sterk werd het regiment tot één bataljon geformeerd onder bevel van een der bataljons kommandanten, luitenant-kolonel George. Generaal Fantin des Odoards, destijds kapitein in het 2e regiment grenadiers, verhaalt in zijn Journal (Paris 1895, 345), dat hij bij die gelegenheid, toen Napoleon een der bataljons zijner Garde (en dat moet het bataljon grenadiers van Tindal's regiment geweest zijn) tegen den vijand deed oprukken, den Keizer heeft hooren zeggen: ‘Allons, grenadiers, abordez ces bâtards - là. A la guerre comme en amour, il faut se voir de près.'

Na het commando 'Grenadiers de la Garde en avant' trokken de compagnieën van het derde regiment Hollandse grenadiers over de ijzige grond op de Russen af. Tussen de garde en het Russische leger ontspon zich een fel vuurgevecht, waarbij steeds meer grenadiers sneuvelden. Onder druk van de Russische overmacht trok het snel slinkende derde regiment zich terug op Krasnoi. Om zeven uur 's avonds, toen het al donker was, stonden de grenadiers tussen de brandende huizen van het dorpje.  De Russen liepen daar nu ook rond, en de overlevenden van het bataljon voerden in de straten nog enkele charges uit. De uitgeputte overlevenden werden afgelost door 600 man van de Jonge Garde.[Het 3e Regiment telde 1165 grenadiers en 41 officieren. Onderweg naar Moskou stierf 40%: het Regiment telde op 16 oktober 714 manschappen en 39 officieren (453 verdwenen er zonder gevecht!) In Krasny, 17 november 1812: 500 voor de slag, 40 overleefden. Op 28 december bij Gumbinnen telt het regiment nog slechts 7 manschappen en 18 officieren.]

     

17 November. The Prince of Eckmühl (M. Davout) – 4,000 killed, 2 generals, 58 officers, 9,160 men, 6 eagles, 60 cannon and 30 caissons and one marshal’s baton captured.

Davout besloot niet op Ney te wachten, die nog moest vertrekken en pas een dag later zou aankomen. Op de 17e overnachtte het 33e RLI in Lubnya. Het vertrok om 3 uur ‘s ochtends. Om acht uur ‘s ochtends werd het Ie legerkorp, bestaande uit 7.500 man en 15 kanonnen,  vanaf de rechteroever beschoten door honderd kanonnen en vervolgens aangevallen door Milodarovich; 12.000 man werden gedwongen hun wapens over te leveren.³⁵  Zijn die krijgsgevangen gemaakt en naar Smolensk afgevoerd? Overal stond water, tot groot voordeel van de Russen. Davout was afgesloten van de hoofdmacht. Hij zag geen gelegenheid Ney op de hoogte te stellen van het gevaar bij het dal en hem duidelijk te maken een meer noordelijke route te kiezen naar Orsha. Tot overmaat van ramp slaagden de kozakken erin de achterhoede beroven van de in Moskou gestolen waar  en de staf van Davout en een kist met stafkaarten in beslag te nemen.³⁶  

Op 17 november kwam het enige bataljon van 33e RLI aan bij een bos en sloegen hun bivak op bij Lubnya. (Voor de slag bij Krasny (15-18 november 1812) telde het  regiment nog 830 soldaten?) De volgende ochtend om drie uur zette het zich in opnieuw beweging in de richting van Krasnoi. Het Russische leger onder Milodarovich bestookte het Iste legerkorps zes uur later in de flank in de buurt van een posthuis bij het dorpje Maleevo. Ze waren een gemakkelijk doelwit voor de  vier eskadrons zware kurassiers en Russische artillerie en jagers. De Russen hadden zich aan de overkant van breed dal opgesteld en troffen meestal doel, toen het Ie legerkorps aankwam, de brug verstopte en door het moeras trok. 

Near Krasnoé, at the end of the day, the 33rd formed the rearguard of the corps. Strong, 5-600 man (the complete regiment), the regiment was ordered to take a small piece of forest just outside the town. Marching outside of the town it became clear that the task was impossible. Cossacks and other troops were everywhere. Nevertheless they received orders to stay outside the town to act as the rearguard of the 4th division, which was at the back of Davout's corps. Thus being the very last unit of the corps they prepared to withdraw 'in echelon" and follow the rest of the corps at 300 paces. This was at 15.30 hours and it was starting to get dark.[The story of  Kolonel de Jongh] 

Friederichs zette eerst twee compagnieën van het 33e regiment in en stuurde Marguerye naar voren,  maar al snel het hele bataljon. (Welk bataljon?) Tot overmaat van ramp arriveerde Russische infanterie en ook artillerie. Hun kanonnen richtten een ware slachting aan. (In dat gevecht verloor het 33^ste regiment veertig manschappen en twee officieren.) Wat er over was van het 33e RLI, een bataljon bestaande uit ca 380 of 390 man, dat de aftocht van Friederichs dekte? Vervolgens trokken ze uit het dal door een holle weg; ook daar hadden de Russen kanonnen opgesteld. Het bleek ommogelijk te vluchten; iedere kogel trof doel.³⁷

As soon as the 33rd started to withdraw a loud "Hurrah" sounded and the Cossacks were attacking. The 33rd formed square and the Cossacks withdrew. The 33rd was marching again when they were attacked again, this time by 3 squadrons of Guard Cuirassiers. The attack was repelled. But the Cuirassiers stayed nearby and the 33rd was unable to start to march again. The 4th division was not waiting and the distance between the 33rd and the division was becoming bigger and bigger. And then the Russian infantry and artillery was arriving. Two guns were opening up a lively fire. Kolonel Marguerye was trying to send out skirmishers to force the artillery crews to withdraw. But the skirmishers were unable to go far, because the Cuirassiers were nearby. Then several companies of Guard infantry were approaching in open lines and starting to exchange fire. Due to this and the artillery fire many men where soon dead or wounded. The left side of the square was so much opened up that Kolonel Marguerye ordered the officers to pick up muskets and add their fire. But the openings were too big. The Guard Cuirassiers were attacking, followed by the infantry with drawn bayonet and a close combat was the result. Almost all remaining man where killed by sable or bayonet by the furious Russians. It was only because of some of the 33rd officers were asking Russian officers for protection that the battle was ended.[The story of Kolonel de Jong]

"A victory for the Russians under General Miloradovich (III, V, VI, VII and VIII Corps of Kutuzov's army), over the remnants of the Grande Armée under Napoleon. This four-day action saw the remnants of the Grande Armée, some 50,000 men in all, strung out of a column four days long, hurry their way past the 90,000 Russians. The Russians claimed 13,000 killed, 26,500 captured, 133 guns and fifteen colours, standards and eagles taken, as well as Marshal Davout's baton. No serious effort was made to stop the fugitives; Kutuzov could have annihilated Napoleon here. For some reason he let most of them go."

At 3:00 a.m. on November 17, the 9,000 troops of Davout's I Corps decamped from their bivouac near Rzhavka and began a forced march to Krasny. The reports of Eugène's defeat the previous day were so dismaying that Davout felt it necessary to abandon his original plan of postponing his movement until Ney's III Corps, still at Smolensk, had caught up with him.

Krasnoi werd in de daaropvolgende gevechten het graf van het 3e Regiment Grenadiers (slechts 36 man bleven over), het l Ie Regiment Huzaren en het 33e Regiment Lichte Infanterie, dat na vier door artillerie ondersteunde charges van de Russen van 380 man sterkte terugviel tot 78 man waarvan slechts 25 man ongedeerd waren.[De veldtocht naar Rusland door G.A. Geerts ]

Het 33e bezweek toen het van twee kanten werd aangevallen door de Russische cavalerie, ondersteund door de infanterie. De Marguerye droeg tweemaal op een carré te vormen.³⁹ Generaal Friederichs trok zijn 4e divisie terug.⁴⁰ Toen het 33e wilde terugtrekken, raakten ze ingesloten en zonder munitie; vanwege bevroren handen waren de soldaten niet meer in staat zich te verdedigen.

Just then the Dutch Grenadiers of the Guard abandoned
an important position, which the Russians instantly filled with their artillery, and directed their fire against us. Our position after this was untenable. A regiment sent to recover the ground was forced to retire ; another moved forward as far as the foot of the batteries, but was stopped by a body of Cuirassiers. It then retired to the left of the battery, forming into a square. The enemy's cavalry came on to the attack again, but were received by a heavy fire, which killed a great many. A second charge was made, and met with the same reception. A third charge, supported by grape-shot, was successful. The regiment was overwhelmed. The enemy broke into the square and finished off the remainder with their swords. These poor fellows, nearly all very young, having their hands and feet mostly frost-bitten, had no power to defend themselves,and were absolutely massacred.

17 officieren werden gedood, waaronder La Serré (Antoine Francois de Seriere du Bisournet?) en 21 gewond, waaronder De Marguerye. Het 33e telde 300 doden. Abraham Schuurman, kapitein van het 3e bataljon, de lieutenant Anthonie Davids van de Velde, een timmermansknecht uit Scherpenisse (Tholen) en Hendrik Jans ten Cley uit Hoogeveen maakten zich uit de voeten, maar zijn klaarblijkelijk gevangen genomen. T.C.C. Veeren uit Borculo,  adjudant-majoor van het 3e bataljon, ontsnapte met een luitenant en twee doktoren en kwam in het voorjaar van 1813 in Weimar aan.[The story of Kolonel de Jongh] [NIMH] Everts nam het bevel over. Het schamele restant, negen officieren ⁴² en 66 manschappen van wie slechts 25 niet gewond, moest zich overgeven.⁴³ Alle overlevenden werden krijgsgevangen genomen.⁴⁴ De negen officieren, twee luitenants G.L. Hellewich, en A.H.A. Noot  en vier soldaten, waaronder F. van Krieken, werden afgevoerd naar Mglin en een half jaar later naar Tambov, 400 kilometer ten zuidoosten van Moskou.^{45 46} and J.C. Noot (?).] In oorlogstijd was de provincie Tambov een van de drukste verzamelplaatsen; vanuit oorlogsgebied werden vluchtelingen, gewonden en gevangenen daarheen gestuurd. 

"Enige tijd later werd het 33e regiment Lichte Infanterie onophoudelijk door de Russische ruiters aangevallen. Door zich telkens in carré te vormen, wisten het regiment steeds de aanvallen der Russen af te slaan. Ten laatste werden ze ook door het vijandelijke voetvolk met geschut bestookt, zodat eindelijk slechts 78 van de onzen overbleven, waarvan 53 nog gewond waren."

Aan die van Eugène en van Davout mocht dit gelukken, aan het laatste nog ten koste van het 33e regiment lichte infanterie, [deels] uit Hollanders bestaande, aangevoerd door den franschen kolonel Henry-Jean-Baptiste de Marguerye, hetwelk mede geheel te gronde ging." Het 78 man tellende 33e regiment werd geheel gevangen genomen, waarvan 24 "ongekwetst".

Vóór de gevechtshandelingen die dag begonnen waren had deze eenheid [het 33e regiment] nog een sterkte van zo'n 500 à 600 militairen. Uiteindelijk werden 78 man van dit 33e door de Russen, gevangen genomen, het merendeel van hen gewond. De rest was gesneuveld. Slechts negen militairen van dit regiment zagen uiteindelijk het vaderland terug.

The first corps was thus preserved, but we learned at the same time, that our rear-guard could no longer defend itself at Krasny; that Ney was probably still at Smolensk, and that we must give up waiting for him any longer. Napoleon, however, still hesitated; he could not determine on making this great sacrifice.

‘Middags, 17e november, vertrok Napoleon uit Krasny in de richting van Orsha. Deze datum is twijfelachtig; dit voorval zou ook op de 15e kunnen zijn geweest. 

...after midday, we sighted the Old Guard, with Napoleon riding in their midst... the enemy troops, sighting our unruly force, got their muskets at the ready and proudly continued on their way without hurrying their step... Like blocks of granite, they remained invulnerable... I shall never forget the unhurried step and awesome resolution of these soldiers, for whom the threat of death was a daily and familiar experience. With their tall bearskin caps, blue uniforms, white belts, red plumes, and epaulettes, they looked like poppies on the snow-covered battlefield... Column followed upon column, dispersing us with musket fire and ridiculing our useless display of chivalry... the Imperial Guard with Napoleon ploughed through our Cossacks like a 100-gun ship through fishing skiffs.

As described by Segur : "Russian battalions and batteries covered horizon on three sides - from the front, on the right, with our rear."

Voor het eerste zette Napoleon de keizerlijke oude garde in, mannen langer dan 1,70 m;  6.000 man, die nog nooit hadden gevochten. Het 3e Régiment Grenadiers te voet  werd “als een blok graniet” in carré opgesteld naast de weg.⁵² Het had geen beschikking over kanonnen, enkel musketten en ging ten onder na een drie uur durend gevecht met Tormasov’s troepen tot de munitie op was. De Russen slaagden er niet in de terugtocht tegen te houden. Napoleon offerde het 3e regiment op.[Geschichte Napoleons und der großen Armee im Jahre 1812, Volume 4, S. 25. Door Paul Philippe de Ségur]  “The Dutch lost 464 people out of 500.”^{53 54} Napoleon vertrok 70 kanonnen achterlatend.

Op 18 november dooide en regende het. De hekkesluiter Ney deed met zijn zes overgebleven kanonnen een aantal vergeefse pogingen door te breken. Hij werd omsingeld door Bogdanovich boven op een heuvel en de Russen boden hem capitalatie aan. De Russische afgezant is vervolgens 26 dagen gevangen gehouden,^{55 56} (zonder een schriftelijk verzoek of omdat er tijdens de onderhandelingen werd geschoten. Naar het zich laat aanzien gaf de helft (onder Ricard), resp. 10000 man zich over. Aan het einde van de middag besloot Ney zich terug te trekken richting Smolensk met het restant van 5000 man bij duisternis en mist langs de Russen te trekken en een noordelijke route te nemen. Door de stroom van de Losvinkabeek te volgen slaagde Ney erin na twee uur lopen de Dnjepr te vinden. Ze liepen twee kilometer langs de rivier om een  goede plek te vinden. Mogelijk had zich in een bocht – en in de zomer een doorwaadbare plek – ijs opgehoopt. Ze wachtten tot middernacht, toen de plotseling de Kozakken verschenen. Ney liet het kamp opbreken. Met behulp van planken lukte het de rivier over te steken. Het lukte hem en een deel van zijn korps zigzaggend de rivier, die nauwelijks bevroren was het aan alle kanten krakende ijs, over te steken, maar het had ook geregend die dag en spekgladde ijslaag bedekte de oever. Veel  soldaten vielen terug in de rivier; 2.200 van zijn soldaten en een onbekend aantal uitvallers  verdronken in de rivier. Omdat het ijs niet hield en vanwege de stijle oevers had Ney zijn twee kanonnen en bagagewagens moeten achterlaten. 

Niet ver Gusino werd Ney een bos zonder wegen of paden ingejaagd,⁵⁷ achtervolgd door Platov met zijn kozakken, die via de rechteroever uit Smolensk aankwamen. Hij werd omsingeld maar liet een carré vormen om ze af te slaan. De Russen boden hem opnieuw een capitulatie aan, maar Ney weigerde zich over te geven. Hij bereikte Orsha, zeker 90 km lopen, met 8 of 900 uitgeputte manschappen, die niet meer in staat leken om te vechten. De Russen konden niet anders concluderen dat de Grande Armée tot een ongeorganiseerde meute was vervallen.

Wittgenstein werd naar Borisov gedirigeerd, Tschitschagov rukte op vanuit het zuiden.

„This army had left Moscow one hundred thousand strong; in five-and-twenty days it had been reduced to thirty-six thousand men. The artillery had already lost three hundred and fifty of their cannon, and yet these feeble remains were always divided into eight armies, which were encumbered with sixty thousand unarmed stragglers, and a long train of cannon and baggage.“

While crossing the Dnieper, Ney lost more soldiers who fell into the cracks into the ice and drowned, but he managed to escape the Russians. Of his corps, barely three thousand managed to rejoin the rest of the Grand Army. Ney’s regiment was practically annihilated, yet to the demoralised French, the news of his arrival was as sweet as victory.

Clausewitz omschreef de zes slagen als volgt:

* 1e slag bij Krasnoi, 14 november : De garde trof, op de 14e, bij Korytuja, een los korps van Kutusow onder Tolstoi Ostermann, van wie het een zware kanonade te verduren kreeg.
* 2de slag, de 15de : De garde vond Miloradowitsch in positie bij Merlino, dichter bij Krasnoi, en moesten hun toegang tot Krasnoi forceren door 
* 3e slag, 15e : In de nacht Buonaparte zette een aanval in op generaal Ozarowski, die aan het hoofd stond van Kutusow's colonne bij Kutkowo, een mijl ten zuiden van Krasnoi, en dreef en dreef hem terug met veel verlies. Op deze dag bereikte Kutusow Szilowa, en was dus dicht bij Buonaparte's front. 
* 4de slag, de 16de : Eugene, vertrokken van Smolensko op de 15e, bereikte Korytnja, en zou Krasnoi de 16e bereiken. Hij vond Miloradowitsch al op de weg geposteerd. Hijzelf was slechts 5000 man sterk, en zag zich genoodzaakt, na een
vergeefse poging om een doorgang te forceren, om Krasnoi te bereiken door een omtrekkende beweging om de Russen heen te maken, wat hem met aanzienlijke verliezen lukte.
* 5de slag, 17de : Buonaparte vreesde dat Ney en Davoust
niet beter zouden vergaan, misschien zelfs slechter, besloot hij, terwijl Junot en Poniatowski probeerden Orsza te bereiken en Eugene Lidji, met de wacht en Murat om de weg vrij te maken voor zijn achterste korps door door een aanval op Kutusow, in de hoop deze laatste ertoe te bewegen om het korps van Miloradowitsch naar zich toe te trekken. Hij rukte daarom op 17 november op tussen Krasnoi en Kutkowo, met 14.000 man, tegen Kutusow.
* 6de slag, de 18de : Ney was nog steeds achter. Hij had Smolensko pas vroeg op de 17e verlaten, hoewel Davout hem had laten weten dat Eugene half vernietigd was, en dat hij niet langer kon wachten moment langer kon wachten om hem te ontvangen. Op de 17e bereikte hij Korytnja; op de 18e ging het hem net zo Eugene op de 16e. Hij was, net als Eugene, ongeveer
6000 man sterk, en viel op Miloradowitsch versterkt en uitgebreid naar links. Net als Eugene, deed hij twee pogingen om door te breken, die mislukten; en ervan overtuigd dat een derde alleen maar kon eindigen in zijn vernietiging kon eindigen, besloot hij te ontsnappen door een nog grotere omweg te maken. Hij marcheerde 's nachts nacht naar de Dnjepr; stak het bevroren water over bij het dorp Syrokorenie, niet zonder de grootste en vervolgens via Gusino, Komino en Rasazna naar Orsza, waar hij zich eindelijk weer bij het hoofdleger aansloot, slechts met 600 man onder de wapenen. Het grootste deel van zijn korps, en zijn gehele artillerie, bleven in het bezit van de vijand.[Clausewitz - Campaign Of 1812 in Russia]

Krijgsgevangenen

Van een stoet met 3.400 gevangengenomen soldaten stierven 250 man in een nacht in Roslavl, de meeste stierven in Mglin, waar ze tot de zomer verbleven; slechts 400 kwamen aan in Tschernihiw, in de Oekraine, niet ver van Kiev. De volgende bestemming was Kursk, daarna Voronezh en Tambov, inmiddels hadden ze 1.300 km gelopen. Op 19 februari 1814 werden de 11 officieren en vier soldaten in vrijheid gesteld.⁶⁰) Te liepen terug naar Lingen via Königsberg en Danzig, en hadden toen nog eens 4.000 km afgelegd in 110 dagen, dat betekent gemiddeld 36 km per dag. Op sommige dagen en bij mooi weer liepen ze 80km, een ongelooflijke prestatie. De afstand van Groningen naar Moskou en terug naar Krasny, bijna 2.800km, moet daar nog bij opgeteld worden. Op 20 november bevonden zich ca 400 krijgsgevangenen in Smolensk, voornamelijk uit het 4 bataljon, maar vrijwel niemand uit de 2e compagnie. Jan Jansen Endeman uit Rijssen was een van de weinigen uit dat bataljon dat gevangen is genomen.⁶¹ Het bataljon is op de vlucht geslagen? Hier zou ik mijn verslag van 4e bataljon van het 33e RLI kunnen beeindigen, want het is vrijwel opgehouden  te bestaan, maar het vervolg, de oversteek van de Berezina, is zo fascinerend dat ik nog even doorga.

E.V. Tarle writes, " General Korf, a very direct man, loudly stated that he had literally fulfilled the Field Marshal's order to facilitate the enemy's retreat."

Een uiteindelijke versie is te vinden op de Engelse Wikipedia: Battle of Krasnoi.

     

De slag aan de Berezina

Op de 16e had de Poolse bezetting Minsk moeten opgeven en Tschitschagov veroverde grote hoeveelheden voedsel, ammunitie en wapens, waar Napoleon op had gehoopt.⁶² De gouverneur Mikołaj Oppeln-Bronikowski vluchtte,  gesteund door een Poolse regiment, naar Borisov om de strategische brug te bezetten.

La Bérézina en hiver sous la neige. L’expression n’a pas d’équivalent en russe ou en biélorusse. Photo par Jacques Sierpinski.[http://www.sierpinski.fr/-/galleries/thema/le-tresor-de-napoleon]

Op 18 november begon het licht te regenen. Er ontstond opnieuw een spekgladde ijzellaag. Het ongedierte – de mannen hadden zich in weken niet gewassen of geschoren – bezorgde de manschappen een genadeloze jeuk. De kavallerie en artillerie hielden op te bestaan. Het verlies aan paarden was zo groot, dat er vier kompagnieen werden gevormd bestaande uit louter officieren! Vrijwel niemand beschikte meer over een paard. Er was geen munitie meer en om een aanval door de Russen te vermijden, moesten de troepen doorlopen. Om Orsha te bereiken, ca 70 kilometer ten westen voordat de Russen ze vinden, was het enige doel van uitgehongerde Franse troepen. De keizer bleef iedere 15 minuten staan volgens Ségur en keek om zich heen alsof hij geen afscheid kon nemen. Bij Orsha staken ze de Dnjepr over.

Napoleon entered Orcha with six thousand guards, the remains of thirty-five thousand! Eugene, with eighteen hundred soldiers, the remains of forty-two thousand! Davout, with four thousand, the remains of seventy thousand!

Everything, however, was now changed; two hostile armies were cutting off his retreat. The question to decide was, through which of them he must attempt to force his way: and as he knew nothing of the Lithuanian forests into which he was about to penetrate, he summoned such of his officers as had passed through them in order to reach him.

Napoleon hield halt in Dubrouna met nog 5.000 man van de Jonge Garde. Op de 19e was het restant van het leger in Orsha verzameld, behalve de rossige Ney, die de volgende dag aankwam met hoogstens 1.200, 800 of misschien slechts 500 man. De soldaten zochten niet langer naar hun regiment, maar naar hun legerkorps, of wat daarvoor door moest gaan. Ze hebben twee dagen rust en het is mogelijk voedsel te kopen. (Het is prachtig weer; lichte dooi, de zon schijnt uitbundig op de berijpte takken.) Napoleon heeft nog maar de helft van zijn leger over;  hij laat zijn correspondentie en vaandels verbranden en geeft opdracht alle niet strict noodzakelijke wagens achter te laten, ook die met brugmateriaal (60 pontons). Op de 24e hebben de legerkorpsen onder Oudinot (II legerkorps met 9.000 man) en Victor en Daendels (IXe korps, 11.000 man), die waren achtergebleven, zich bij Bobr opnieuw aangesloten bij de Grande Armée. De Russische generaal Bennigsen nam ontslag omdat hij opnieuw wilde aanvallen, maar Kutuzov hield dat tegen. De Grande Armée was nog te omvangrijk, en zou naar het zich liet aanzien vanzelf ondergaan. Overal lagen lijken, gebroken wagens en bevroren paarden. Slechts enkelen hadden nog een wapen, de meeste bevroren handen en voeten.

Im Rücken Napoleons allerdings schlug Tschitschagow am 21. November 1812 Dombrowski, besetzte am 22. November Borissow und vereinigte sich dort mit Wittgenstein. Damit war Napoleon tatsächlich der Rückweg abgeschnitten. Rasch marschierte Oudinot, der anstelle des verwundeten St. Cyr dessen Korps übernommen hatte, auf Borissow und schlug Tschitschagow am 23. November zurück. Der Rückweg war zwar kurzzeitig wieder frei, doch Tschitschagow hatte in Borissow die Brücken über die Beresina zerstören lassen, weshalb Napoleons Armee den Fluss an einer anderen Stelle weiter nördlich überqueren musste. Die sich dort am 26. November entwickelnde Schlacht an der Beresina endete für die Franzosen mit dem Verlust von weiteren 30.000 Mann und dem endgültigen Untergang der Armee.

Only days before the French Commander-in-Chief, Napoleon Bonaparte, had ordered all sixty boats of the army bridging train to be burned along with all other gear he had deemed non essential. General Éblé protested the decision at the time and discretely ordered two wagons of charcoal and six wagons of tools to be spared. He also assigned each of his men to carry a tool and some cramp irons. The Berezina bridges would be built using only these hand-tools, during the winter, for an army on the verge of disintegration.

   De oversteek van de Berezina door Jan Hoynck van Papendrecht

 

De brug bij Borisov was op de 21e op drie plaatsen verwoest door Tsjitsjagov, en kon niet meer hersteld worden. “De val klapte dicht besefte de keizer. Tsjitsjagov met een Moldavisch leger bevond zich voor hem, Wittgenstein ten noorden, Kutuzov ten zuiden en Miloradovitsj en Platov met zijn kozakken zaten hem op de hielen.” Napoleon moest zich overgeven of elders de Beresina oversteken. Ze werden op een goede oversteekplaats bij Studzjanko, ten noorden van Borisov, gewezen (door iemand die Pools sprak). Napoleon gaf opdracht twee bruggen te bouwen in het ijskoude water, op 180 meter afstand van elkaar. Een was voornamelijk bedoeld om de artillerie en de transporteenheden over te zetten; de ander voor de infanterie. De kozakken keken vanaf de rechteroever toe.⁶⁵

De Berezina die van noord naar zuid stroomt, was nauwelijks bevroren, een meter diep, en gevuld met drijfijs. De rivier was volgens Lachouque ca 30 meter breed, maar volgens Marbot niet breder dan de Rue Royale in Parijs (23  meter).[hoechstens-so-breit-wie-rue-royale-in-paris] Het 29e Bulletin van de Grande Armee (3 december 1812) schatte de breedte 80 meter, inclusief de moerassige oevers 1.000 meter. Die afstanden blijken zwaar overdreven. Dat de river diep en woest was, is eveneens een onjuiste voorstelling van zaken, enkel in het midden raakten de paarden niet meer de grond.⁶⁶

Op de 26e begon het opnieuw licht te sneeuwen en werd het opnieuw kouder. Vroeg in de middag stak Oudinot als eerste over en viel de Russen aan. De kavalerie was de rivier zwemmend overgestoken. Om vier uur ‘s middags was ook de tweede brug klaar. Een aantal maarschalken waaronder Victor en Daendels kregen de opdracht de aftocht te dekken. Nadat Napoleon met zijn 700 à 800 man gardetroepen en 100 Mammelukken in de middag van 27e november de Berezina was overgestoken stak Ney over met  zijn overgebleven manschappen. Om acht uur ‘s avonds stort de tweede brug in; drie uur later was die hersteld. Om twee uur ‘s nachts zakte de brug opnieuw in en pas drie uur later zover hersteld dat de overtocht van Victor door kan gaan.⁶⁷ Om schokken en trillingen te vermijden moesten ze van hun paarden afstijgen en een voor een oversteken. De spekgladde brug, net boven de waterspiegel, lag bedekt met paardenmest; geen enkele plank was zichtbaar. De brug schudde en wankelde voortdurend. Pontoniers, die tot hun oksels in het water stonden, waren constant bezig de bruggen te herstellen. Ze werden elk kwartier afgelost. (Er zou geen wodka, enkel wijn, zijn geweest om zich op te warmen; de pontonniers stierven aan onderkoeling.) Een ongeorganiseerde massa, zorgde voor grote files toen de Russen erin  slaagden op de heuvels een batterij in positie te brengen en het vuur te openen op de troepen van Victor. Een houwitzer raakte de brug. T.C.C. Veeren raakte gewond en werd op een slee naar de overkant gebracht. De menigte kwam slechts schoorvoetend vooruit. De oever is moerassig, paarden komen vast te zitten en mensen niet meer vooruit. Wie niet meer kan opstaan wordt vertrapt. Tot overmaat van ramp begon het opnieuw te sneeuwen. 

„Durch die viele Passage der Pferde war der vor der Brücke befindliche Morast beinahe aufgetäut, sodaß die meisten Pferde hier einsanken, die dann durch die Anstrengungen, sich emporzuarbeiten, mehrere Menschen umwarfen, die, da von allen Seiten gedrängt wurde, meistenteils verloren waren. So mußte man also, um nach der Brücke zu gelangen, von einem Pferd aufs andere springen. Wer ausglitschte und unter ein Pferd zu liegen kam, wurde von den Nachfolgenden zertreten.

Wer unglücklicherweise die Brücke verfehlte, denn da man, in den Haufen eingepreßt, nicht wissen konnte, in welcher Direction dieselbe lag, und sich also vom Ohngefähr leiten lassen mußte, da der Fluß nicht zugefroren war und Hülfe unmöglich, ertrinken.

Auf der Brücke selbst war die Gefahr nicht groß. Ich war so glücklich, diese Brücke, welche so vielen das Leben kostete, nachmittags 4 Uhr hinter mir zu haben. Das diesseitige Ufer ist mit Holz besetzt.“

 Blik op de Berezina en Studzjanko (uiterst links) vanaf de heuvel waar de Russen zich hadden opgesteld. De Grande Armée trok door het dal. Eigen foto

De moerassige oever van de Beresina bij Studienka. Het dorp werd afgebroken voor de bouw van de twee bruggen, iets noordelijker. Eigen foto

 

Volgens Thiers had zich een grote groep uitvallers 30.000 bij de rivier “genesteld” die was niet van plan verder te trekken. Ze lagen in de sneeuw zonder enige beschutting. Er werden grote vuren aangelegd, maar was niet genoeg brandhout. Er was een overmacht aan Russische soldaten onder Wittgenstein en Tsjitsjagov, die zich inmiddels aan de overkant had opgesteld. Aan beide kanten van de rivier werd gevochten. Oudinot raakte zwaar gewond, en Ney nam het bevel over.

Napoleon liet Eblé de volgende ochtend (de 29e) de bruggen achter zich verbranden en de ongeorganiseerde meute (6 à 8.000 woedende mannen en vrouwen) en de troepen onder Partouneaux van 4.000 soldaten, waaronder het 125e regiment, die bij Borisov de Russen afleiden, aan haar lot over; die proberen op zwemmend de rivier over te steken. Op de 28e zou het -20° C zijn geweest en duizenden stierven van de kou; 15.000 mannen zouden krijgsgevangenen zijn gemaakt. Een totale omsingeling van de Grande Armée was mislukt. Napoleon wist te ontsnappen, maar  80% (ca 40.000 man) hebben de overtocht bij de Berezina niet gehaald; 200 kanonnen en een enorme buit zijn achtergelaten. Degenen die de overkant wel hebben gehaald, feliciteren elkaar, maar ze moesten nog 1.400 km lopen naar Vilnius. 

De Grande Armée haastte zich richting Zembin, en stopte pas in Kamen. Op 30 november was het ‘s nachts -30° C; Oudinot die gewond was geraakt, verschanste zich met 25 man in een boerderij, omsingeld door 2.000 kozakken. Op 1 december sneeuwde het hevig; op 6 december was het -37° C; 8 december was de noodlottigste dag toen het hard begon te waaien? Sommige soldaten waren sneeuwblind geworden, anderen liepen gangreen op omdat ze te dicht bij het vuur kropen. Door de koude was de Grande Armée nog eens de helft van zijn soldaten kwijt geraakt. De wegen leken op een slagveld, zoveel lijken. Er bleek voldoende paardevlees, maar het ontbrak hen aan messen om het vlees af te snijden. Op 9 december kwamen de eersten van de uitgehongerde, en in lompen gehulde horde aan in Vilnius en verstopte de poort, te moe om andere doorgangen te zoeken. Een poging van de officieren op ordelijke wijze de stad binnen te marcheren mislukte. Er kwamen ca 50.000 man de stad binnen, die zeven weken niet goed hadden gegeten. Sommigen leken gek geworden, anderen gedroegen zich debiel volgens sergeant Bourgogne. Toen het dak van een brandende kerk instortte kwamen alsnog velen om. Aan de soldaten werd geld uitgedeeld, zodat ze zich van de noodzakelijke kleding en een maaltijd konden voorzien. De middenstanders sloten hun winkels al gauw. ‘s Nachts werden de Kozakken afgeslagen. 

Murat, die nog strijdlustig was, wilde topoverleg voeren over de te volgen strategie, maar van de ongeveer honderd generaals in de stad kwamen er niet meer dan tien opdagen.⁶⁹ Murat gaf Louis Henri Loison het bevel een reserve divisie van  gerecruteerden die zich in Vilnius bevond langs de weg naar Smarhon of Osziama te posteren om de stad te beschermen tegen 9.000 kozakken die in aantocht waren. “Dat bleek een rampzalig idee, want in één nacht vroren er van de 10.000 mannen, die niet gewend waren in de buitenlucht te overleven, 8.000 dood.”⁷⁰ Volgens Philippe-Paul de Ségur vroren er van de divisie, bestaande uit 15.000 man 12.000 dood in drie dagen tijd. Dat zou volgens Zamoyski de in opdracht zijn geweest van Dirk van Hogendorp (1761–1822),⁷¹ maar het kan ook van Murat zijn geweest. Loison schijnt een spreekverbod opgelegd te hebben verkregen.

In his anxiety, the Emperor assembled the marshals who remained with him. These were Berthier, Bessières, Mortier, and Lefebvre; these were saved; they had cleared the obstacle; they had only to continue their retreat through Lithuania, which was open to them; but would they abandon their companions in the midst of the Russian army? No, certainly; and they determined once more to enter Russia, either to deliver, or to perish with them.

Op de avond van 5 december besloot Napoleon in Smarhon zich naar Parijs te begeven, voordat het nieuws over de dramatische terugtocht de hoofdstad zou bereiken, zich realiserend dat hij zijn macht zou kunnen verliezen. Hij gebruikte de  koets, een berliner van generaal d’Ornano, zijn achterneef, die bij Krasny gewond was geraakt en gaf het bevel over aan Joachim Murat. Op 10 december was Napoleon, enkel vergezeld van generaal Caulaincourt, de Poolse gids en vertaler Stanisław Dunin-Wąsowicz en een Mammelukse lijfwacht/koetsier in Warschau aangekomen. Op de 14e was hij in Dresden en op de 18e kwam hij ‘s avonds in Parijs aan; Napoleon verraste zijn vrouw en zijn zoon.

     

Platov en Kutuzov bereikten Vilnius op resp. 10 en 12 december; Ney liet een halve kilometer voor de stad alles verbranden. De Armée sloeg in totale verwarring op de vlucht en begaf zich richting Kaunas; de achterhoede stond nog steeds onder bevel van Ney. Ze hebben volgens De Larrey minstens 20.000 man, 300 officieren, zeven generaals alsmede zieken en gewonden achtergelaten. De meeste stierfen aan onderkoeling, ondervoeding of typhus. In totaal hebben de Russen 37.000 Franse soldaten begraven op acht verschillende locaties.⁷³ Op 13 december verliet de Keizerlijke Garde (of wat daar van over was) Kaunas en stak de Niemen over.] In die nacht stierfen nog 1.500 man die dronken op straat in slaap waren gevallen. Op 14 december verliet Ney enkel vergezeld van officieren en de laatste Fransman, generaal Guillaume-Mathieu Dumas, Rusland. Na vijf maanden was Napoleons invasie voorbij.⁷⁴ 

Op 1 januari 1813 trok het leger Russische leger over de Niemen? Het 1e legerkorps bestond uit nog maar 100 man en kreeg opdracht zich te verzamelen in Thorn.⁷⁵ Op 13 januari gaf ook Joachim Murat, de koning van Napels, er de brui aan en trok naar Italië. Hij deed het bevel over aan Eugène de Beauharnais, die op 31 december 1812 was verslagen bij Kwidzyn (Marienburg) in Noord-Polen.

Van de 560.000 man, die met tussenpozen Rusland hadden betreden, keerden er slechts 58.000  of 35.000 terug (waaronder volgens het NIMH 400 Nederlanders). Van de 1.372 stukken geschut werden er slechts 200 gered. Alle bagage ging verloren.  “Van de twaalf man die oorspronkelijk op pad waren gegaan, keerden er twee levend terug. Eén stierf op het slagveld of bezweek later aan zijn verwondingen. Twee waren gevangen genomen. De overige zeven zijn bezweken aan ziektes of het klimaat,” waarvan een derde aan typhus, veroorzaakt door luizen. 

Ondanks een enorme hoeveelheid ‘overwinningsmonumenten’ die hedentendage nog overal in Rusland zichtbaar zijn, blijft het feit dat Napoleons leger is verslagen door Napoleons eigen besluiteloosheid, een voorspelbare en volstrekt falende logistiek, en de extreme winterse omstandigheden. Niet door superieure Russische militaire operaties.⁷⁶ Napoleon had zijn leger verzwakt door overal garnizoenen achter te laten. Zelf noemde hij zijn beslissing om toch naar Moskow te gaan, en vervolgens daar te lang te blijven zijn grootste fout en schijnt gezegd te hebben: “Van het verhevene naar het belachelijke is slechts één stap en slechts het nageslacht heeft een oordeel te vellen.”

     

De oorlog telde aan beide zijden mogelijk een miljoen slachtoffers. Het totaal aantal krijgsgevangenen wordt geschat op 150.000 tot 200.000? Van de ca 66.000 man in het Ie legerkorps onder Davout lukte het duizend man om terug te keren. Het 33e regiment infanterie de ligne bleef nog even bestaan, het nam nieuwe rekruten op, die in 1813 nog streden bij Erfurt en Hamburg . Van de 249 Friezen is van 15 bekend dat ze zijn teruggekeerd uit Rusland.⁷⁷ Het regiment is eind mei 1814 opgeheven en de restanten zijn samengevoegd met het 32e.^{78 79} 

     

Externe links

Smith, Digby George. Napoleon against Russia: A Concise History of 1812  Het hele boek staat op internet; zeer gedetailleerd en lezenswaardig.

Blatter aus meinem Portefeuille, im Laufe des Feldzugs 1812 in Russland, an Ort und Stelle gezeichnet von C.W. v. Faber du Faur,und mit erlauternden Andeutungen begleitet

Christian Wilhelm Faber du Faur (1780-1857) Drawings and lithographs

Campagne de Russie de 1812, website met veel illustraties op lokatie

Fotos door Jan Stabl

Referenties

Deze tekst is beschikbaar onder CC-BY-SA/GFDL