Grigori Jefimovitsj Raspoetin (Russisch: Григорий Ефимович Распутин, met de klemtoon op de voorlaatste lettergreep) vanaf maart 1907 met het toevoegsel Novyj (Russisch: Новый) (Pokrovskoje, gedoopt 22 januari [O.S. 10 januari] 1869 ^[1] – Petrograd, 30 december [O.S. 17 december] 1916) was een rondreizende Russische strannik of pelgrim, gebedsgenezer, een ziener, niet echt een geestelijk leider of starets, zoals hij ironisch werd genoemd en ook geen echte monnik, want hij leefde niet in afzondering en was niet officieel verbonden aan een klooster van de Russisch-orthodoxe kerk. Raspoetin was een van de kleurrijkste personen uit het begin van de vorige eeuw en is één van de bekendste en tevens minst begrepen figuren uit de wereldgeschiedenis. Hij is omschreven als een egoïst die graag in het centrum van de belangstelling stond ^[2], een intrigant, een zwerver, een gestoorde mysticus, een opportunistische charlatan, een wellustige vrouwenversierder, een brutale boer, die iedereen met zijn voornaam aansprak of een bijnaam gaf, een sterk geurende zonderling met vet haar en een bloempotkapsel, vuile handen en een warrige, roodbruine baard waarin etensresten waren blijven hangen.

Jeugd

Raspoetin was een van de drie kinderen van een welvarende boer en visser, soms voerman aan de postweg in het West-Siberische laagland.^[12][13] Raspoetin was geen bijnaam, ook zijn vader en twintig anderen in het dorp droegen die naam.^[14] Over zijn geboortejaar bestond lang onduidelijkheid, maar Grigori of Grisja is op 10 januari 1869 gedoopt, en is waarschijnlijk een dag eerder geboren ^[15] Bij de eerste Russische volkstelling in 1897 werd hij geregistreerd als wonenende bij zijn ouders, en zijnde 28 jaar; een gegeven dat pas in 1991 door het plaatselijke Raspoetin museum uit de Russische archieven werd opgediept.^[16][17] Zijn geboortedorp Pokrovskoje, tegenwoordig in de Oblast Tjoemen, ligt in een moerassig gebied op de noordoever van de rivier de Toera, 80 km ten oosten van Tjoemen dat sinds 1885 op de Transsiberische spoorlijn was aangesloten en toentertijd het eindstation.

 

Zo veel als we weten van zijn latere levensjaren, zo weinig is er bekend van de eerste dertig jaar en dan nog voornamelijk niet te bewijzen mythes of legendes. In 1884 werd Raspoetin twee dagen opgesloten vanwege zijn brutaalheid.[D. Smith, p. 17] Hij trouwde op 2 februari 1887 en had bij zijn twee of drie jaar oudere vrouw Proskovia Fyodorovna Dubrovina drie kinderen: Dimitri, die zwakbegaafd was en twee meisjes, Matrona (Maria) en Barbera. In 1897 maakte hij een pelgrimstocht naar het in heel Siberië bekende klooster in Verchotoerje in het Oeralgebergte.[D. Smith, p. 21] Hij maakte kennis met een kluizenaar, genaamd Makari, die buiten het klooster in een hutje woonde en die Raspoetin de rest van zijn leven als zijn leermeester zou beschouwen. Het kloosterleven en de regels stonden Raspoetin na drie maanden niet meer aan, maar hij zweerde alcohol, en het eten van vlees af.^[18] Vervolgens leidde hij een teruggetrokken leven, zijn dagen vullend met werk op het land, bidden, vasten en boetedoening. In een nieuwe fase beland maakte hij lange zwerftochten; naar de berg Athos in Griekenland, het beroemdste klooster van de orthodoxe kerk, naar Troitse-Sergieva Lavra, Solovetski-eilanden, Valaam, Saratov (1909), maar keerde regelmatig terug naar vrouw en kinderen. Over zijn ziekelijke vrouw is weinig bekend. Ze was vermoedelijk de enige die Raspoetin stevig op zijn nummer kon zetten.^[19]

Sint Petersburg

Nog in het zelfde jaar kwam Raspoetin op uitnodiging van een Montegrijnse prinses naar de hoofdstad, maar de bronnen zijn niet eenduidig over het jaar van zijn aankomst in Sint-Petersburg. Hij ontmoette de energieke Johannes van Kronstadt, die ooit aan het sterfbed van Alexander III van Rusland was uitgenodigd. Vroeg in 1905 werd hij in Sint-Petersburg geïntroduceerd bij Sergius Stragorodsky, de rector van de plaatselijke Theologische Hogeschool.^[24] Ook in de hoofdstad verwierf hij zich een grote reputatie van heiligheid. In Rusland was het gevoel wijd verbreid dat de betere standen door de contacten met het westen vervreemd waren van de ware Russische deugd, dat men die vooral bij ongeletterde boeren kon aantreffen, met een zelfverzekerde kijk op de wereld ^[25] bij wie ook de godsdienst in een veel zuiverder vorm was blijven bestaan.^[26] De “strannik” wist op een meesterlijke en doeltreffende wijze hier gebruik van te maken, maar … produceerde nooit een heldere en begrijpelijke zin. Altijd ontbrak er iets: het onderwerp of het gezegde of alle twee.^[27][28]  Hij beantwoorde iedere vraag met wat, wat, wat? Daarna was hij even stil.

De incompetente en vanwege zijn postuur weinig imponerende tsaar stond voor grote problemen. Rusland was in oorlog met Japan; de mars naar het Winterpaleis op Bloedige zondag onder leiding van Georgi Gapon kostte zeker driehonderd arbeiders het leven. Ze hadden een petitie willen aanbieden maar werden onthaald op kogels. Trepov had toestemming gegeven. In 1905 kwam in Petersburg een revolutie op gang. Er was geen elektriciteit en alle overheidsinstellingen waren gesloten. In oktober brak ook nog een spoorwegstaking uit. De man die aan zijn vader beloofd had dat hij de autocratie in stand zou houden, werd door Sergei Witte gedwongen grote concessies te doen; in het Oktobermanifest gaf hij toe dat er een constitutionele monarchie zou worden gevormd, een grondwet zou worden geformuleerd en verkiezingen zouden kunnen worden gehouden voor een nieuw op te richten parlement, de rijksdoema.

Toen kwam het grote moment in de wereldgeschiedenis. Raspoetin maakte of had al kennis aan twee Montenegrijnse prinsessen, Militza en Anastasia van Montenegro. Ze waren geïnteresseerd in Perzisch mysticisme, ^[29] occultisme, en spiritisme.^[30] Op 31 oktober 1905 brachten tsaar Nicolaas en zijn vrouw Alexandra een bezoek aan grootvorst Peter Nikolajevitsj en zijn echtgenote Militza. Op 1 november 1905 schreef de tsaar in zijn dagboek ‘We hebben kennis gemaakt met een man van God – Grigori – uit het gouvernement Tobolsk.’^[31]

Ook de tsaar en zijn vrome vrouw voelden zich al jaren aangetrokken tot theosofie en occulte: rond het paleis wemelde het van de gebedsgenezers, handopleggers, toekomstvoorspellers, en wat dies meer zij. Onder andere de onnozele Mitia Kozelski, Papus en Philippe Vachot, een Franse slagersjongen annex hypnotiseur, waren Raspoetin voorgegaan.^[32] Overigens was het niet zo dat Raspoetin onmiddellijk vaste voet aan het hof kreeg.^[33] Na een aanslag op de datsja van Pjotr Stolypin door links-radicalen waarbij 60 doden en gewonden vielen, werd Raspoetin te hulp geroepen omdat ook de twee kinderen ^[34] van de eerste minister, die betrokken was bij de controversiële hervorming van de landbouw, ernstig gewond raakten. Op 13 oktober 1906 was Raspoetin een uur te gast op de Peterhof, buiten St Petersburg en is op een later tijdstip bij Stolypin langs geweest.[D. Smith, p. 77-78] Aan het einde van het jaar was in opnieuw in Kazan, wachtend op een treinaansluiting. Hij kondigde zich onverwacht aan bij de familie Baratynsky en beweerde gedachten te kunnen lezen. Het hele gezelschap was onder de indruk van zijn kunnen. Helemaal aan het begin van het diner, toen de huishoudster Nastya een bord soep voor Raspoetin wilde neerzetten, haalde hij een kam tevoorschijn, en begon die door zijn vette haar te halen. Het bord werd snel weggehaald, en Nastya wachtte met minachting tot hij klaar was. Raspoetin dronk zijn glas wijn, zoals gebruikelijk bij het drinken van vodka, in een keer leeg.[Olga Ilyin (2004) Visits to the Imperial Court, chapter IV] Haar vader regelde een hotel en toen hij de volgende dag weer langs kwam, bleef de deur op slot. De  beschrijving van Raspoetin en zijn gedrag van de toen 12-jarige Olga is een kleine maar ongetwijfeld waardevolle bijdrage aan de geschiedenis.[D. Smith (2016) Rasputin, p. 113-114]

 

Begin april 1907 had de impulsieve Aleksej Nikolajevitsj van Rusland, het jongste kind en de toekomstige troonopvolger een ernstige neusbloeding na een val van zijn paard. De Romanovs had vier dochters, en dit was hun eerste zoon, van jongs af aan leidend aan de gevreesde bloederziekte. Een schram kon al het einde betekenen. Die ziekte werd toen nog niet goed begrepen en artsen waren niet in staat hem te helpen. Vervolgens werd Raspoetin naar Tsarskoje Selo geroepen. Raspoetin stelde de jongen gerust en verliet de kamer van de tsarevitsj na tien minuten met de mededeling dat de ouders zich niet ongerust behoefden te maken. De volgende dag bleek Alexej geheel genezen en zat vrolijk in zijn bed. Wat Raspoetin precies deed is onduidelijk, ^[35] maar mogelijk stelde hij voor het gebruik van asperine, niet alleen een pijnbestrijder maar ook een bloedverdunner, te stoppen.

Pierre Gilliard,[41] the French historian Hélène Carrère d'Encausse,[42] and journalist Diarmuid Jeffreys speculated that Rasputin's healing practice included halting the administration of aspirin, a pain-relieving analgesic available since 1899.[43][44] Aspirin is an antiaggregant and has blood-thinning properties; the mechanism of action of aspirin is that it prevents clotting and promotes bleeding, which could have caused the hemarthrosis at the root of Alexei's joints swelling and pain.[45][46]

Zijn positie werd nog versterkt door een voorspelling die hij deed: ‘Het kind zal blijven leven en rond zijn twintigste is de bloederziekte verdwenen.’^[36][37] Volgens Raspoetin zou de tsaar hem de achternaam Novykh gegeven hebben toen Alexej hem als die “nieuwe” omschreef.^[38][39][40] Hij gebruikte die naam evenwel weinig en kocht een nieuw huis, annex vier stallen, drie schuren en een “banya” in zijn geboortedorp met geld afkomstig van zijn aanhangers, zeer waarschijnlijk de Montegrijnse zusters.[D. Smith, p. 73, 80, 118, 120]

Het is niet duidelijk hoe vaak Raspoetin het Alexanderpaleis bezocht, volgens Colin Wilson kwam hij er dagelijks en werd toegelaten door een achterdeur. Raspoetin ging meestal bij Anna Vyroubova op bezoek, waar hij dan ook de tsaritsa ontmoette. Haar kleine huis werd het hoofdkwartier van Raspoetin in Tsarskoje Selo; al het contact met het paleis verliep via haar.^[41] Begin 1909 leed de tsaritsa, die in haar kinderjaren al haar broer, zus en moeder had verloren, aan extreme nervositeit. Raspoetin voelde intuïtief aan wat voor iemand zijn gespreksgenote was.^[43] Soms wist hij door een paar goed gekozen woorden of een vergelijking het leed te verzachten of zelfs geheel weg te nemen.^[44] Alexandra ontsloeg de psychiater en hield het contact met Raspoetin per brief aan.[D. Smith, p. 246] Vyroubova en vier vriendinnen bezochten hem in zijn geboortedorp in mei 1909 op verzoek van de tsaritsa. De treinreis van de hoofdstad naar Tjoemen en boottocht over de Toera nam destijds vier dagen in beslag.

Kritiek

Begin 1912 raakte Raspoetin opnieuw in opspraak mogelijk omdat de kans bestond dat hij als priester zou worden ingewijd. Hij was ondertussen een van de meest besproken en gehate personen in Rusland.^[57] De tsaar besloot in februari dat het onderzoek naar Raspoetin moest worden heropend. Vladimir Kokovtsov bood hem op 15 februari 200.000 roebels als hij Sint Petersburg zou verlaten; Raspoetin weigerde het geld ^[58][59][60] Rasputin ging vaak naar de Nevski Prospekt en sprak prostitues aan, die hij meenam naar een hotel of badhuis.  In politierapporten werden een zestal incidenten  vermeld.[Dit volk heeft zijn God op Aarde. Ooggetuigen van de Russische geschiedenis, p. 167. Samenstelling Hans Driessen, Michel Krielaars en Eva Peek.]

De populaire Iliodor (een panslavist) vroeg om uit zijn ambt te worden gezet.^[62] Hij nam Maxim Gorki in vertrouwen om zijn publicatie voor te bereiden. In die brochure “Grigori Raspoetin en mystieke losbandigheid” is Raspoetin beschuldigd van seksuele betrekkingen met zijn bewonderaarsters.^[63] Raspoetin wilde een proces beginnen tegen de Moskouer krant, die daaruit had geciteerd. Hij verdedigde zich door te zeggen dat hij steeds werd uitgenodigd en zich niet opdrong aan het paleis. De (schandaal)kranten werd verboden zijn naam in combinatie met de leden tsaarse familie te noemen.[D. Smith, p. 254] Hij zou pas naar Siberië vertrekken, nadat dat hij met de tsaarse familie op vakantie was geweest. Rasputin verbleef op Jalta in een hotel in de nabijheid van het Livadiapaleis en vertrok pas na Pasen naar Prokovskoye en in het gezelschap van een geheime agent ^[65] op last van Alexander Alexandrovich Makarov, de minister van Binnenlandse Zaken. In oktober werd zijn huis onderzocht in de hoop iets verdachts te vinden, maar een maand later is een rapport uitgebracht en het onderzoek afgesloten.[D. Smith, p. 283, 285]

De sekte van chlysten of flagellanten bestond al twee eeuwen, was officieel verboden, maar over geheel Rusland verspreid. De meeste informatie over deze mystieke beweging stamt n.b. uit politierapporten ^[66] en was vaak afkomstig van plaatselijke priesters. Chlysten onthielden zich van gemeenschap met hun wettige vrouw, want dat betekende een band aan huis en geboortegrond. Ze dansten in heimelijke, nachtelijke bijeenkomsten en bedreven groepsseks in kelders, want ze geloofden in verlossing door eerst te zondigen. De vraag of Raspoetin een chlyst was, wordt in de literatuur verschillend beantwoord, waarbij de stellingname van de schrijver afhankelijk is van de vraag of hij Raspoetin als heilige dan wel als duivel wil afschilderen.^[67]

Begin oktober 1912 had Alexej, die inmiddels acht jaar oud was en met wie het heel goed leek te gaan, een ernstige bloeding. De tsaarse familie verbleef eerst in de oerbossen van Białowieża, daarna in een jachtslot in Spała, het destijds Russische deel van Congres-Polen. Als gevolg van een grote inwendige bloeding bij zijn lies lag Alexej met hoge koorts op zijn bed te kermen van de pijn. Zijn moeder die dag en nacht aan zijn bed zat, kreeg binnen korte tijd grijze haren. Er werden voor het eerst medische bulletins aan de pers verstrekt, maar de oorzaak werd niet vermeld. Alexej ontving op 10 oktober de sacramenten der stervenden. Ten einde raad liet de wanhopige moeder een telegram naar de “strannik” versturen met het verzoek om voor Alexej te bidden na de noodlottige val in de roeiboot.[D. Smith, p. 290] Op 12 oktober was Alexandra weer in staat te glimlachen. Raspoetin antwoordde: ‘De ziekte is niet zo ernstig als zij lijkt. Laat de dokters ophouden hem te kwellen’. De toestand van Alexej, de hoop van de natie, verbeterde en na therapie kon hij weer lopen, weliswaar met beenbeschermers die het bloeden moesten tegen gaan.

 

Raspoetin verbleef indertijd in Pokrovskoje, op 3.400 km afstand van Spała. Hij zag zichzelf nooit als gebedsgenezer; het was volgens hem God, die beschikte. Zijn positie leek onaanvechtbaar, nadat hij beschuldigingen van verkrachting, de kritiek van twee eerste ministers, de Doema een onderzoek had ingesteld, de haat van de geestelijken en een bijtende campagne door de pers had doorstaan. Eind november kwam de consistorie van Tobolsk met een nieuw rapport over Raspoetin, waarin stond vermeld dat hij een spirituele orthodox-christelijke man was op zoek naar de waarheid en Christus.^[69] In 1913 werden activiteiten van Raspoetin besproken in de Doema.^[70] Vladimir Bontsj-Broejevitsj, een schrijver en kenner van het Russische sektarisme, verklaarde na een gesprek met Raspoetin dat de beschuldiging een chlyst te zijn ongegrond was.^[71] Hij zag Raspoetin als iemand die een religieuze opleving in Rusland had veroorzaakt. De voorzitter van de Doema, Rodzianko, schreef dat er geen twijfel over kon bestaan dat Raspoetin een flagellant was; ook Hermogen en Theofan waren die mening aangedaan.^[72] Raspoetin bleef zijn hele leven bij zijn vrouw en hield van ikonen en kerkdiensten.^[73] In 1935 zou ook het hoofd van de geheime politie Alexandre Spiridovitch tot de conclusie komen dat Raspoetin geen chlyst was.^[74]

Raspoetins politieke invloed

Er is veel geschreven over de politieke invloed van Raspoetin. Toch was die in eerste instantie zeer gering, vanwege de tegenwerking van de eerste minister Stolypin^[76] en pas geleidelijk werd deze groter onder Boris Stürmer en Alexander Protopopov. Volgens Vyroubova had Raspoetin nooit iets uit te staan met politiek, maar zij is als een van zijn grootste volgelingen een weinig betrouwbare bron.^[77][78]

 

Raspoetin had op 15 februari 1912 een ontmoeting met de eerste minister Kokovtsov, die meende dat Raspoetin probeerde hem te hypnotiseren. (De tsaar maakte Kokotsov duidelijk bij een bezoek aan het paleis een paar dagen later dat hij niet over Raspoetin moest beginnen.[D. Smith, p. 261]) Raspoetin ging nog diezelfde maand terug naar zijn vrouw en kinderen. Aan het einde van het jaar sprak Raspoetin zich meerdere malen uit tegen inmenging van Rusland in de Balkanoorlogen ^[79] en haalde zich de vijandschap van de havikken, waaronder de grootvorst Nicholaas Nikolaevitsj op de hals.^[80][81] Bij de viering van het 300-jarig bestaan van het Russische imperium op 21 februari 1913 werd Raspoetin de Kazankathedraal uitgezet door Michael Rodzjanko.^[82] Deze voorzitter van de Doema begon materiaal te verzamelen over Raspoetin; Goetsjkov, zijn voorganger, uitte zijn kritiek op de monarchie en op Rasputin , die zich meestal belangrijker wist voor te doen dan hij in werkelijkheid was. De tsaar verloor zijn vertrouwen in het parlement. Het zou nog een jaar duren voordat hij door de ministerraad (of door de tsaar) opnieuw is teruggestuurd naar zijn geboortedorp. Raspoetin nog een aantal therapeutische ontmoetingen met Felix Joesoepov en de tsaarse familie. Alexandra nam maatregelen zodat Raspoetin de familie kon bezoeken.[D. Smith, p. 197, 306, 322] Kokotsov werd ontslagen; ook Miljoekov uitte zijn kritiek op de strannik. 

Hij was net een dag terug in zijn dorp, toen op zondagmiddag 29 juni 1914 (O.S.) ^[83][84][85] een aanslag op hem werd gepleegd door een religieuse vrouw die met een dolk op hem afkwam, toen hij de straat overstak. Zijn ingewanden kwamen naar buiten. Midden in de nacht is hij bij kaarslicht geopereerd; toen zijn toestand niet verbeterde is hij twee dagen later per schip naar Tjoemen getransporteerd. Raspoetin verbleef zeven weken in het ziekenhuis. De dader, Khioniya Guseva, verklaarde voor het gerecht dat Raspoetin losbandig, een valse profeet, en een verleider was.^[86][87] Ze was hem ook gevolgd naar Jalta. Raspoetin meende en het is tamelijk waarschijnlijk dat Iliodor achter deze aanslag zat ^[88] want die vluchtte met behulp van Maxim Gorki om de Finse Golf naar Oslo, dat toen nog Christiania heette.[D. Smith, p. 347-349, 352]^[89] Raspoetin haalde opnieuw de krantenkoppen ^[90], kreeg vier man permanente bewaking. 

Raspoetin was een verklaard tegenstander van de oorlog die op 6 augustus 1914 begonnen was.[The Tsar’s Friend by S. Fomin] Raspoetin, die in het ziekenhuis van Tjoemen lag en niet in staat was de tsaar naar zijn hand te zetten, heeft waarschijnlijk 20 telegrammen verstuurd, waaronder een bewogen en niet gedateerde oproep vanuit zijn ziekbed om Rusland buiten de Eerste Wereldoorlog te houden.^[92][93] Raspoetin wond zich zo op dat hij opnieuw begon te bloeden.[D. Smith, p. 361]^[94] Hij voorspelde dat het met Rusland slecht zou aflopen.^[95]

Waarde vriend, ik zal nogmaals zeggen dat een reusachtige wolk vol lijden en rouw boven Rusland zweeft; ze is donker, en daarachter is geen licht te zien. Een eindeloze zee van tranen en even zoveel bloed zal stromen. Er zijn geen woorden om de verschrikking te beschrijven. Ik weet dat men bij u aandringt op oorlog, niet wetend dat dit neerkomt op onvermijdelijke verwoesting. Zwaar is de straf Gods wanneer het verstand wegvalt. Vader Tsaar mag de waanzinnigen niet toestaan zichzelf met zijn volk te gronde te richten. En zelfs als ze Duitsland verslaan – wat gebeurt er dan met Rusland? Men zal zich geen groter lijden kunnen voorstellen, sinds het begin van alle tijden, wanneer Rusland in bloed zal verdrinken. Verschrikkelijk is de ondergang, en het verdriet zal geen einde nemen. Grigori [96]

Volgens Vyroubova verscheurde de tsaar een van de telegrammen en verslechterde de verhouding tussen hem en Raspoetin, die herstelde in september.^[97][98] Met de Kerstdagen bracht Raspoetin weer een bezoek aan de tsaarse familie; ook zijn vrouw en dochter kwamen naar de hoofdstad.[D. Smith, p. 369-370] 

De Ochrana (de Russische geheime politie) volgde vanaf 1 januari 1915 voor zover mogelijk iedere stap van Raspoetin. De hele dag zaten er agenten in het trappenhuis van Raspoetin’s appartement, die alles noteerden, wie er langs kwam met welke auto en hoe laat ze vertrokken.^[117] Vervalste rapporten van de Okhrana moesten het bewijs leveren over Raspoetins levensstijl.[D. Smith, p. 389] Ze werden aan de tsaar gegeven in een poging hem ervan te overtuigen met Raspoetin te breken om hem van de tsaritsa weg te houden. Hij begon na twintig jaar onthouding ook veel meer te drinken en organiseerde parties, waar werd gedanst. Hij hield van wijn en Madeira, dronk snel en naar verluidt soms enkele liters.^[91] In een dergelijke toestand begon hij dan te orakelen, volgens zijn secretaris A. Simanovich, die voornamelijk mythes over zijn werkgever introduceerde. Op 25 maart 1915 vertrok Raspoetin per nachttrein naar Moskou. De volgende dag werd hij gevolgd door acht Okhrana-agenten die op de hoogte waren gebracht van zijn komst. ‘s Avonds zou hij, terwijl hij beschonken was, zijn broek hebben opengedaan en met zijn “voortplantingsorgaan” hebben gezwaaid voor een groep zigeunerzangeressen in het Yar restaurant. In het originele politierapport staat “geen woord over Raspoetin die dronken was, over beledigde zigeunerkoormeisjes, over onfatsoenlijk taalgebruik, openbaar exhibitionisme, en het meest kritisch, over enige arrestatie. “[D. Smith, p. 373] 

Op 6 april raadde Raspoetin de tsaar af naar het front te gaan, maar die ging toch tot ieders verbazing.[The Tsar’s Friend by S. Fomin] Bij het Gorlice-Tarnów-offensief in mei 1915 verloor Rusland veel territorium in Galicië. De anti-Duits stemming in Moskou bereikte een voorlopig hoogtepunt; iedereen van Duitse afkomst, en met een Duitse achternaam was verdacht. Grootvorst Nicolai gaf op 17 juni te kennen zich te willen terugtrekken. De troepen waren slecht opgeleid, de verbindingen en de communicatie beperkt, maar voornamelijk vanwege een gebrek aan munitie. De gehele zomer waren de Russische legers op de terugtocht, 1,4 ^[99] miljoen gewonden en krijgsgevangenen achterlatend. Op 23 juli is buiten de regering om de Zemgor opgericht met als doel beter in de behoeften van het leger te voorzien. Voorzitter werd prins Georgi Lvov. De zaken namen een noodlottige wending toen Polen werd bezet door de Duitsers en Warschau viel op 4 augustus.  Rasputin drong aan op de vervanging van de Russische bevelhebber. De tsaar gaf (op 6 augustus 1915) te kennen gaf het opperbevel over te nemen van zijn oom, de bij Raspoetin impopulaire Nicolaas Nikolajevitsj.  Grootvorst Nicolaas Nikolajevitsj maakte bekend dat hij Raspoetin zou laten ophangen als hij aan het front verscheen. Hij betreurde zijn medewerking Raspoetin, ondertussen een sociaal onmogelijk persoon, aan het hof te hebben geïntroduceerd.^[104] Op 20 augustus verzochten enkele ministers de tsaar om op zijn beslissing terug te komen. Ze verwachten dat de invloed van Raspoetin zou toenemen. Op 23 augustus 1915 nam de tsaar de leiding over het Russische leger over van Nicholaas Nikolaevitsj, die naar het Kaukasische front werd gestuurd.^[100]

 

De monarchisten, waaronder Joesoepov en Michail Rodzjanko, voorzitter van de vierde Doema, vreesden dat Raspoetin en Alexandra aan invloed zouden winnen.^[101] Eind augustus 1915 werd het Progressieve blok opgericht, met als doel de tsaar te bewegen met de Doema samenwerken en de invloed van Raspoetin en de tsaritsa in te perken.^[102] Begin september besloot de tsaar de Doema voor een paar maanden met reces te sturen en vertrok naar het hoofdkwartier in Mahiljow. In Petrograd staakten in de maanden augustus en september 70.000 mensen.^[103] Toen er vervolgens spotprenten verschenen waarin een vermeende seksuele relatie relatie tussen Raspoetin en Alexandra uit de doeken werd gedaan, werd de familieleden van de tsaar steeds wanhopiger. Er was zelfs sprake van het organiseren van een coup om Nicolaas II te vervangen. Maklakov publiceerde zijn beroemde artikel. waarin hij waarin Rusland beschreven wordt als een voertuig zonder remmen, dat over een smal bergpad gereden wordt door een “gekke chauffeur”, een verwijzing naar ofwel de tsaar ofwel Grigorij Raspoetin. Dagmar, de moeder van tsaar, werd verbannen naar Kiev door haar zoon, en  op aanraden van zijn vrouw. Volgens Zinaida Joesoepova in een brief aan haar zoon Felix maakte Alexandra haar man gek.[D. Smith, p. 450] Alexandra zou, net als haar zuster, in een klooster moeten worden opgesloten.[The Tsar’s Friend by S. Fomin]

De zomer van 1915 had Raspoetin grotendeels doorgebracht in zijn geboortedorp, waar hij de bloemetjes buiten zette. Een van de personen die niet in de “heiligheid” van Raspoetin geloofde was zijn vader. Raspoetin sloeg hem een blauw oog na een belediging en liep een tijdje mank vanwege het voorval.[D. Smith, p. 433] Ook Iliodor schreef aan zijn boek De heilige duivel waarin de activiteiten van Raspoetin een belangrijke rol speelden en de tsaarse familie zijdelings werd aangevallen. De tsaritsa probeerde het manuscript in handen te krijgen, maar Iliodor schreef haar op 29 mei 1915 een indringende brief om Raspoetin te ontslaan, en veranderingen door te voeren. Hij vertrok toen er niets gebeurde naar New York om het boek daar te laten verschijnen. Na de ontvangst van een telegram, afkomstig van het drietal Andronnikov, de in augustus benoemde Chvostov en Beletsky,^[106] waarin Raspoetin met de dood werd bedreigd als hij niet zou komen opdagen, ^[107] reisde hij eind september opnieuw naar de hoofdstad. Om “het vaderland te redden van de ondergang” moest hij zijn invloed aan wenden bij de Stavka, het Militaire Hoofdkwartier.^[108][109] Toen Rusland zware verliezen leed aan het front in Roemenië (eind november 1915 waren er 4 miljoen doden ^[110]), werd naar een zondebok gezocht. Raspoetin die regelmatig bij het paleis langs ging, had voorgesteld al het militaire treinverkeer een paar dagen te stoppen om voedsel naar de hoofdstad te kunnen transporteren. De minister van Binnenlandse Zaken, Aleksej Chvostov, beweerde dat Raspoetin een Duitse spion zou zijn ^[111] en dat ook Alexandra pro-Duits was. Raspoetin had zijn benoeming aanvankelijk gesteund maar dat zag snel in dat dat een vergissing was toen Chvostov voorstelde om de “strannik”, die weigerde de stad uit te gaan en een bezoek te brengen aan kloosters in het hoge noorden ^[119], te laten vermoorden als hij dronken was.[D. Smith, p. 495-496]^[120] Vlak voor Kerst 1915 is het plan opgegeven.^[121] Begin februari 1916 kreeg Raspoetin lucht van een nieuwe aanval op zijn persoon, georganiseerd Chvostov en Iliodor.^[122][123] Vyrobouva lichtte de tsaritsa en Chvostov werd een maand later ontslagen.

 

In het voorjaar van 1916 hebben Stürmer en Protopopov geprobeerd buiten Engeland om een afzonderlijk verdrag met Duitsland te sluiten. Volgens Orlando Figes was het bedoeld om de mythe van de monarchie door te prikken.^[113] Mogelijk waren het door Duitsland verspreide geruchten.^[112] De Duitsers hadden niet veel behoefte om hun bondgenoot Oostenrijk in de steek te laten. De geallieerden zouden daarop tegen zijn geweest, omdat het front dan werd verlegd naar Noord-Frankrijk en België.^[114] De tsaar wilde zijn bondgenoten Frankrijk en Engeland niet in de steek laten.^[115] 

Raspoetin bedreigd

Op 9 februari werd de Doema bijeengeroepen; de tsaar kwam zelf om de historische zitting te openen.^[124] Raspoetin had de tsaar overtuigd dat het parlement moest samenkomen.[D. Smith, p. 485] Nadat de tsaar weer naar het front was vertrokken, probeerde zijn nerveuse vrouw, bedwelmd door slaapmiddelen, het land te regeren. De geheime politie ondervroeg iedereen die in contact kwam met Alexandra.^[116] Alexandra, die te samen met haar dochters inmiddels ook actief was in het verzorgen van gewonde soldaten, berichtte haar echtgenoot welke visioenen Raspoetin had.^[125][126] Vanwege de vele voorgestelde veranderingen in de militaire strategie, het kerkelijk apparaat en in de regering duizelde het de tsaar al gauw.[D. Smith, p. 475-479] Als alleenheerser en op grond van autocratische principes nam Nicolaas die voorstellen meestal niet aan, maar in juli liet hij toch een aantal ministers vervangen. De Engelsen waren fel gekant tegen de pro-Duitse clique die Rusland regeerde.[D. Smith, p. 522, 525, 528] In een memorandum van 13 november 1916 kwam de Engelse minister Lord Lansdowne tot de conclusie dat er weliswaar geen dreiging was van een militaire nederlaag, maar dat een beslissende overwinning ook onwaarschijnlijk was, en dat kolossale menselijke verliezen tot een ramp zouden leiden. 

Raspoetin bezocht in een half jaar tijd slechts enkele keren het paleis. Hij was vaker dronken en zocht vertier. Niettemin hij sprak zich uit tegen nieuwe aanvalsplannen van het Russische leger, stelde voor het voedselvoorziening over te hevelen naar het ministerie van Binnenlandse zaken en de zaak tegen de ten onrechte van hoogverraad en corruptie beschuldigde Sukhomlinov te stoppen.[D. Smith, p. 557-559] Als minister van Oorlog was die verantwoordelijk voor alle logistiek, maar men kon het niet eens worden of hij voor de krijgsraad zou moeten verschijnen, dus kreeg hij huisarrest. Niet alleen het leger had grote problemen; de hoofdstad kon nauwelijks van voedsel worden voorzien. De situatie in het land was gevaarlijk, omdat de bevolking radicaliseerde vanwege sterk gestegen prijzen.

Volgens Raspoetin was ieder vredesverdrag beter dan oorlog. Hij was volgens zijn secretaris goed op de hoogte van het feit dat de meeste landbouwmachines uit Duitsland kwamen.[The Tsar’s Friend by S. Fomin] Het treinverkeer in Siberië verliep nog steeds naar behoren en daar zou het ontbrekende voedsel vandaan moeten komen.

Op 1 november 1916 werden Protopopov en Stürmer, die de mening van de tsaritsa en Raspoetin respecteerden, door diverse Doemaleden – zowel behorende tot de linker- als de rechtervleugel – flink onder vuur genomen. Toen Pavel Miljoekov het woord kreeg, ging hij in op het wanbeleid. Op 3 november sprak ook het Progressief Blok bij monde van Vasily Maklakov  haar wantrouwen uit tegen de regering en de “Dark forces”.[D. Smith, p. 571-572] Ook Rodzianko zou verklaren dat de verwijdering van de tsaritsa uit de hoofdstad noodzakelijk was en Raspoetin vermoord zou moeten worden. Stürmer probeerde opnieuw de Doema te ontbinden en nieuwe verkiezingen uit te roepen.^[127][128] Op 9 november vroeg de minister van Onderwijs toestemming aan de tsaar om Raspoetin te laten vermoorden.[D. Smith, p. 566-567] De volgende dag werd Stürmer als premier vervangen door de meer oorlogszuchtige Alexander Trepov. Die stond erop dat Aleksandr Protopopov, nog geen twee maanden minister van Binnenlandse Zaken en die de verzwakte Sukhomlinov had vrij gelaten, zou moeten verdwijnen.^[129] Vyroubova en Raspoetin steunden Alexandra in zijn aanblijven. (Raspoetin kreeg iedere avond bezoek van de overspannen Protopotov, die hem consulteerde.) Prins Lvov en generaal Mikhail Alekseyev probeerden de tsaar te overtuigen zijn echtgenote toch maar liever naar de Krim of Engeland te sturen.^[130] Raspoetin hield inmiddels rekening met zijn einde en placht te zeggen dat zijn dood ook het einde van het tsaarse Rusland zou betekenen. Zelfs Alexandra was verbaasd dat Raspoetin terugkwam naar de hoofdstad.

Een nieuwe aanval kwam uit onverwachte hoek. Op 19 november sprak het uiterst rechtse parlementslid Vladimir Poerisjkevitsj zich in de Doema voor het eerst openlijk uit over “duistere krachten”, doelend op Raspoetin’s noodlottige aandeel in de ondermijnende benoemingen van Nicolaas en Alexandra.[D. Smith, p. 569] Raspoetin werd verantwoordelijk gehouden voor de desastreuze situatie van het land en het volgens Poerisjkevitsj “haasje overspringen van de ministers”.^[131][132] Felix Joesoepov (met de klemtoon op de voorlaatste lettergreep) was onder de indruk van het krachtige betoog en begon, gesteund door zijn moeder, de aanslag voor te bereiden. Op 21 november ging Joesoepov opnieuw bij Maklakov langs, die weigerde mee te werken aan een moord maar suggereerde Rasputin in auto-ongeluk te betrekken.[D. Smith, p. 573-574] Volgens Joesoepov zou de advocaat Maklakov hem toen van het dodelijk gif en een zware halter hebben voorzien. (In 1923 zou Maklakov verklaren dat hij hem slechts van het ongeschuldige aspirine had voorzien. Ook de arts Lazovert schreef dat hij als arts het niet kon verantwoorden gif te gebruiken.[D. Smith, p. 594-595])

Raspoetin vermoord door monarchisten

De schatrijke ^[137] en elegante Felix Joesoepov begon in 1909 met een studie kunstgeschiedenis in Oxford. Hij was afkomstig uit de hoogste Russische adel, in 1914 getrouwd met Irene, de enige nicht van de tsaar. Raspoetin en de tsaritsa hadden zich destijds verzet tegen het huwelijk en zich hun vijandschap op de hals gehaald.^[138] De 29-jarige kadet, die graag in travestie verscheen, had Raspoetin – na een verzoening – meerdere keren te hulp geroepen voor zijn weinig mannelijke optreden en er volgden volgens de prins enkele hypnotische seances.^[139][140] Zinaïda’s zoon liep in werkelijkheid al sinds 1915 ^[141] rond met het plan rond Raspoetin te vermoorden en de tsaritsa in een inrichting op te laten sluiten.^[142] Op 20 ^[143] en 21 november ging Joesoepov op bezoek bij Poerisjkevitsj. De volgende dag begonnen zij aan de voorbereiding van de aanslag of paleiscoup.^[144] Op 24 november spraken zij af in de trein, die tot beschikking stond van Poerisjkevitsj (met de klemtoon op de voorlaatste lettergreep) vanwege zijn Rode Kruiswerk voor de gewonden. Begin december zou Poerisjkevitsj nog een ontmoeting hebben gehad met het hoofd van de Britse inlichtingen dienst, Samuel Hoare.[D. Smith, p. 576]

 

Joesoepov wist Raspoetin op de nacht van vrijdag naar zaterdag 30 december [O.S. 17 december] 1916 op een ongebruikelijk tijdstip, in zijn pas verbouwde paleis aan de Mojka uit te nodigen met de toezegging dat hij dan kennis zou maken met zijn echtgenote Irina, en dat zijn ouders – tegenstanders van Raspoetin – niet thuis waren. Die verbleven op de Krim; Irina die hen vergezelde, weigerde mee te werken.^[145] Raspoetin werd overdag bewaakt door twee of drie geheime diensten: die van het hof, het ministerie van Binnenlandse Zaken en misschien ook door de bankiers, de Engelsen of de Duitsers. Ze waren al naar huis toen hij om 00.30 uur werd afgehaald door Joesoepov met de auto van Poerisjkevitsj en naar het paleis werd gereden.^[147] In het complot waren bovendien een neef van de tsaar betrokken, grootvorst Dimitri Pavlovitsj; de luidruchtige, ultrarechtse parlementariër Vladimir Poerisjkevitsj, met een hoge functie bij het Rode Kruis; daarnaast de Poolse arts Lazovert, die het gif zou hebben voorbereid en dienst deed als chauffeur, en ten slotte de officier Soechotin, die zich allen op een andere etage ophielden en een feestje improviseerden met een aantal vrouwen en muziek uit een grammofoonspeler.^[148][149]

De kelder van het paleis van Joesoepov aan de Mojka 94

 

Raspoetin, die Joesoepov bijna twee jaar lang niet had gezien, kreeg naar verluid thee, petit fours, en zijn lievelingswijn uit de Krim, een Madeira-achtige wijn aangeboden. De koekjes en de een aantal glazen zouden zijn voorzien van een dodelijke hoeveelheid cyaankali, maar Raspoetin weigerde aanvankelijk te eten; hij at volgens zijn dochter, maar ook volgens zijn secretaris nooit zoetigheden.^[150] Op verzoek speelde Joesoepov gitaar en zong enkele zigeunerballades.^[151] Twee uur verstreken zonder dat er iets gebeurde. Joessoepov, was verbijsterd dat het vergif nog niet zijn werking had gedaan. Ten einde raad besloot Joesoepov hem dan met een pistool uit te schakelen. Hij liep naar boven om het pistool van Poerisjkevitsj te halen. Hij schoot hem bij terugkomst, terwijl de “strannik” zoals de legende meld, in een naastgelegen kamer een kruisbeeld bestudeerde. In werkelijkheid moet hij links naast hem gezeten volgens de forensische expert Dmitri Kosorotov. Joesoepov bleef alleen met de dood gewaande Raspoetin achter, die op een berevel lag uitgestrekt. Met een fataal schot door de maag en lever zou hij niet meer dan 10-20 minuten hebben kunnen overleven.¹ Plotseling stond Raspoetin op stortte zich op zijn moordenaar. Joesoepov wist aan zijn greep te ontkomen, vluchtte de trap op, terwijl Raspoetin via een niet afgesloten deur naar buiten strompelde.^[152] Het tweede schot met een geweer werd op afstand afgevuurd, waarbij zijn rechternier en de wervelkolom is geraakt.[M. Nelipa, p. 378, 386] Raspoetin zakte ineen in de sneeuw, vlak voor de poort. Poerisjkevitsje zou meerdere keren hebben geschoten, maar miste zijn doel. Een door de reeks van schoten gealarmeerde politieagent die langs kwam om te vragen wat er was gebeurd, kreeg van Poerisjkevitsj te horen dat hij zojuist Raspoetin had vermoord. Hem werd verteld dat hij moest zwijgen in het belang van de tsaar, maar de agent deed wel verslag bij zijn superieuren.[D. Smith, p. 598]^[156][157] 

Het laatste schot zou in de officiële versie tegen 4.00 uur in de ochtend door Poerisjkevitsj zijn gelost, die de levenloze man nog een flinke schop met zijn laars (bij zijn slaap) gaf.[D. Smith, p. 594, 676]^[153][154] In een andere theorie zou het laatste schot door Oswald Rayner zijn gelost, die hem door het voorhoofd schoot.^[155] (Rayner, die een appartement had aan de Moika en Hoare waren vrijwel zeker op de hoogte van het complot, maar niet uitgenodigd.[D. Smith, p. 632]) Het deerlijk verminkte lijk is vervolgens naar binnengebracht. Het lichaam is in gordijn gewikkeld, ^[158] en met de automobiel van Pavlovitsj buiten de stad vervoerd. Raspoetin is om vijf uur in de ochtend in de nabijheid van het Petrovsky eiland van een brug in een wak van de met ijs bedekte Kleine Neva gegooid. De moordenaars verwachten dat het lijk, dat volgens plan nog verzwaard had moeten worden met een ketting en twee gewichten, ^[159] met de stroom zou worden meegevoerd; zijn bontjas vormde echter een luchtbel en het lijk zonk niet.

De nasleep

De volgende dag gonsde het in Petersburg van de geruchten nadat de dochters van Raspoetin hadden hun vader niet thuis aangetroffen. Protopopov liet een onderzoek startten en op de binnenplaats van Joesoepov’s paleis werd bloed aangetroffen. Het personeel van Raspoetin verklaarde dat hij om middernacht was afgehaald en een afspraak had met Joesoepov om eerst langs zijn paleis en vervolgens naar een zigeunerrestaurant te rijden. ‘s Middags was al bekend dat Joesoepov, Pavlovitsj en Poerisjkevitsj werden verdacht. Alexandra weigerde Joesoepov of Pavlovitsj te ontvangen, die om een onderhoud hadden gevraagd.^[160] Felix die toestemming had gekregen naar de Krim te vertrekken, werd tegen werd gehouden op het station. Hij verklaarde tegenover de politie dat zijn hond was doodgeschoten tijdens een uit de hand gelopen feestje.^[162] Na een test bleek dat het niet om bloed van een hond ging; de onderzoekers gingen verder met het ondervragen van de huisbedienden van Joesoepov, die ontkenden die nacht schoten te hebben gehoord. Volgens Douglas Smith: “People have just read Yusupov for almost 100 years now and assume he’s telling the truth, when it’s clearly a work meant to self-justify killing a man in cold blood.”^[417]

Nog dezelfde avond werd een rubberen overschoen (maat 10) gevonden ^[163] en ontdekte men ongewone hoeveel bloed op de leuning van de Petrovsky brug.^[164] De volgende dag, 18 december, werd het levenloze lichaam van Raspoetin gevonden door duikers. Bij een gerechtelijk onderzoek in het mortuarium van het Chesmensky hospitaal bleek dat het slachtoffer cognac had gedronken en op drie plaatsen was beschoten: van opzij, van achteren en in het voorhoofd. Er werd geen cyanide gevonden ^[166] en geen vocht in zijn longen, waaruit kon worden afgeleid dat het slachtoffer al dood was voor hij in het water was gegooid.^[167] Raspoetin had bovendien een paar ernstige bloeduitstortingen. Aan de rechterkant het lichaam werden breuken geconstateerd veroorzaakt door de val van de brug. Volgens het autopsierapport van Kosorotov waren twee kogels door het lichaam gegaan, zodat het onmogelijk was te zeggen hoevaak er geschoten was en of er slechts één soort revolver was gebruikt.[M. Nelipa, p. 306] 

Op 21 december werd de begrafenisdienst gehouden, zonder de familie van Raspoetin. Hij is ter aarde besteld in een hoekje van het park van Tsarskoje Selo.^[169] Eerst met de Kerst werden de nabestaanden uitgenodigd in het paleis en bij Vyroubova.[D. Smith, p. 613] Alexander Michajlovitsj (Sandro), zijn oom en vader van Irina, vroeg Nicolaas het onderzoek te stoppen, zoals ook de moeder van de tsaar deed. De moordenaars werden verbannen en niet gefusilleerd, zoals tsaritsa had geëist. Men had haar duidelijk weten te maken, dat het land dan ineen zou storten en een putsch nabij was. Nicolaas Michajlovitsj, die het plan had ook Alexandra te laten vermoorden, werd op 1 januari 1917 uit de stad verbannen nadat hij met de tsaar over Raspoetin had gesproken.[D. Smith, p. 622, 626]^[170] Dat betekende dat toen bijna alle leden van de tsaarse familie de stad uit waren, huisarrest hadden en de Nicolaas en Alexandra alleen stonden. De tsaar, die al lang genoeg had van staatszaken, vertoonde zich niet meer in het openbaar. De tsaritsa raakte verlamd en kreeg voortdurend hysterische huilbuien. Zij kalmeerde eerst nadat haar was aangeraden het graf van Raspoetin te bezoeken.

Het nieuws van Raspoetins moord bleef het hoogtepunt van de sombere, ijzige dagen van januari 1917, maar de gewone bevolking had andere dingen aan het hoofd: brood, brandhout en de dagelijkse tragedie van nieuws van het oostfront.^[171]

Nikolaj Golitsyn was op 26 december Trepov opgevolgd als Russische minister-president. Er gingen geruchten over moordaanslagen op Protopopov, Vyroubova, de tsaar en tsaritsa. Na de Februarirevolutie (1917) en enkele dagen nadat de tsaar op 2 maart (O.S.) afstand van de kroon had gedaan, is het stoffelijk overschot van de “strannik” opgegraven enop last van Aleksandr Kerenski of Gyorgy Lvov, het hoofd van de Voorlopige Regering (Rusland)  op vrijdag 10 maart heimelijk in een pianokist naar de keizerlijke stallen in Petrograd vervoerd om een nog grotere oploop te vermijden. De kist is om middernacht op een truck de stad uitgebracht over de Lesnoy Prospekt. Een vertegenwoordiger van de burgemeester voorzag hen van een document om de de stad te kunnen verlaten. Na diverse keren gecontroleerd te zijn zou de auto zou al na 10 km in de sneeuw zijn blijven steken. De commandant, een poeet, oorlogsjournalist en een propagandist van het cremeëren, besloot het lijk niet ver van de weg te verbranden,^[172] vergezeld van zes revolutionaire studenten/militieagenten.^[173] Omdat in het provisorische document de exacte plaats niet is aangegeven, in de bossen rond Piskarevka (een buitenwijk), en wel de tijd tussen 3 en 7 uur ‘s ochtends bestaat het sterke vermoeden dat het stoffelijk overschot opzettelijk is verbrand in het ketelhuis van het Peter de Grote Polytechnisch instituut, waar ook de studenten (en het briefpapier) vandaan kwamen.[Sergey. V. Fomin (2015) G. E. Rasputin: “DESTROY WITHOUT A TRACE! “(part 8); A.G. Kalmykov Rasputin G. E. (1869–1916). In: the Saint Petersburg encyclopaedia (2004); M. Nelipa, p. 454–455, 457–461; D. Smith, p. 653-654.] Alles wat aan Raspoetin herinnerde ging in rook op. 

De val van het régime

In februari 1917 bracht een revolutie het einde van het tsarenrégime. Het gerechtelijk onderzoek naar de moord op Raspoetin is op 4 maart op bevel van Kerenski, de nieuwe minister van Justitie, gestaakt; Joesoepov en de zijnen konden terugkeren naar de hoofdstad en Guseva werd vrijgelaten uit een inrichting. In juni werd duidelijk dat Engeland de Romanovs geen verblijfsvergunning zou verlenen. In augustus 1917 werden zij overgebracht naar Tobolsk. In april 1918 werd de tsaarse familie door de bolsjevieken in een boerenkar overgebracht naar Jekaterinenburg. Daar was de situatie van het gezin afschuwelijk en werden ze in de nacht van 16 op 17 juli omgebracht in de kelder. De laatste dagen van hun leven werden zij gedwongen op het toilet te kijken naar pornografische afbeeldingen en teksten.^[174] Die hadden betrekking op de relatie tussen Alexandra en Raspoetin.

 

 

Varia

• Raspoetin kon nauwelijks lezen en schrijven. Dat heeft hij eerst in het klooster of volgens zijn dochter in Sint Peterburg geleerd. Niettemin is hij de auteur van twee boeken, waarin de tsaritsa en haar hofdame Vyroubova een sterke hand hebben gehad: Het leven van een ervaren pelgrim (1907) en Mijn gedachten en overpeinzingen (1915).^[175] Het laatste boekje werd niet in de verkoop gebracht maar is enkel aan vrienden verstrekt.^[176]
• Raspoetin werd iedere ochtend om tien uur gebeld door Vyroubova.^[178] Vervolgens ontving hij zijn gasten.
• Raspoetin heeft een aanzienlijke vinger in de pap gehad, aangaande een aantal kerkelijke benoemingen en overplaatsingen, o.a. van de bisschoppen Varnava, Aleksi, Pitirim en Makari.^[177]
• De dichter Aleksandr Blok schreef over de moord op Raspoetin: “De kogel, die aan hem een eind maakte, trof de heersende dynastie in het hart.”^[179]
• Zijn dochter Maria Rasputina (1898-1977), maakte na haar vlucht uit Rusland furore als een dompteur in een Amerikaans circus.^[180]
• In 2004 zond de BBC een documentaire uit over het leven van Raspoetin, gebaseerd op een boek van Andrew Cook, waarin een mogelijke rol van de Britse geheime dienst uit de doeken werd gedaan.^[181] Raspoetin zou vermoord zijn omdat hij en Alexandra, in navolging van Protopopov, op een afzonderlijke vrede met Duitsland aanstuurden.^[182]
• Het spreken van Duits en het opvoeren van muziek geschreven door Duitse componisten was al sinds het uitbreken van de oorlog door grootvorst Nicolai verboden. Hij werd daarin gesteund door de vader van Felix Joesoepov, gouverneur van Moskou. Iedereen met een Duitse achternaam werd naar een kamp of het front gestuurd. Duitse en Oostenrijkse eigenaren van winkels en fabrieken werden geboycot.[The Tsar’s Friend by S. Fomin]
• Het geld dat Raspoetin verdiende met zijn adviezen, zou hij aanvankelijk hebben gebruikt voor de bouw van een kerk in zijn geboortedorp ^[183] of hebben doorgesluisd naar Alexandra die het gebruikte voor de verpleging van gewonde soldaten in het paleis in Tsarkoje Selo.^[184][185]
• Een hernieuwde religieuze verering voor Grigori Raspoetin begon rond 1990. Aleksi II van Moskou noemde een eventuele canonisering van Raspoetin echter een gekte.
• Er zijn tientallen dozijn films geproduceerd over het leven van Raspoetin. In een van de eerste maar verloren gegane films, “The fall of the Romanovs” (1917) speelde de monnik Iliodor zichzelf. De laatste film was voor de televisie bestemd met Gérard Depardieu in de hoofdrol (2011).

Externe links

• RASPOETIN Gezagsondermijnende en verwarring zaaiende mysticus door Ludo Noens [36]
• P.J. Bouman, Revolutie der eenzamen. Spiegel van een tijdperk. Standaard Boekhandel, Antwerpen / Van Gorcum & Comp., Assen 1953 [37]
• (en) Alexanderpalace Rasputin, online Russian history
• (en) Russia by Mauricio Borrero [38]
• (en) Rasputin: The Role of Britain’s Secret Service in His Torture and Murder [39]
• (en) Documentaire op You Tube, drie delen
• (en) THE LIFE AND DEATH OF RASPUTIN
• (en) Margarita Nelipa’s new book The Murder of Grigorii Rasputin: A Conspiracy That Brought Down the Russian Empire
• (de) Rasputin in Universal Lexikon
• (en) Good books, photographs and icons of Grigory Rasputin
• (en) Rasputin and the Khlysty Sect
• (en) Biography

Literatuur

• Boris Nikolaevič Almasov (1924) Rasputin und Russland; uit het Russisch vertaald door Emil Reich
• Andrej Amalrik (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916. Vertaald doior Pieter de Smit.
• Michiel Krielaars & Hans Driessen (2007) Ooggetuigen van de Russische geschiedenis in meer dan honderd reportages. Uitgeverij Bert Bakker.
• Pim van der Meiden (1991) Raspoetin en de val van het tsarenrijk. Amsterdam, De Bataafsche Leeuw; ISBN 9067072788.
• Edward Radzinsky (2001) Raspoetin: de bezeten monnik. Vertaling uit het Engels door Jaap van der Wijk.
• Aron Simanotwitsch (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer
• Alexandre Spiridovitch (1935) Raspoutine (1863-1916). Parijs.
• Felix Joesoepov (1929) De dood van Raspoetin. vertaling van G. de Ridder. Zutphen : Thieme

Referenties

1. 10 januari was de naamdag van Gregorius van Nyssa.
2. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 38.
3. http://www.imdb.com/name/nm1391270/bio
4. God in All Things: The Religious Outlook of Russia’s Last Empress by Janet Ashton [1]
5. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 34; Kurth, P. (1995) De verdwenen wereld van Nicolaas en Alexandra, p. 112; Brian Moynahan: “Rasputin. The saint who sinned” 1997, p. 169.
6. Kurth, P. (1995) De verdwenen wereld van Nicolaas en Alexandra, p. 68; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 7.
7. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 8.
8. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 75.
9. Orlando Figes & Boris Kolonitskii (1999) “Interpreting the Russian Revolution. The Language and symbols of 1917, p. 14, 19.
10. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 38.
11. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 103.
12. E. Radzinsky, p. 24, 27.
13. Meestal wordt de naam ‘Raspoetin’ in verband gebracht met raspoetnik, het Russische woord voor ‘de losbandige’ (Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 28; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 6.); andere verklaringen luiden dat het staat voor ‘een plek waar twee wegen elkaar ontmoeten’.
14. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 11.
15. Fuhrmann (2013) Rasputin. The untold story, p. 7.
16. Imperial Russia [2]
17. E. Radzinsky, p. 29.
18. Moynahan, p. 31.
19. E. Radzinsky, p. 174; .
20. E. Radzinsky, p. 199-200.
21. Kurth, P. (1995) De verdwenen wereld van Nicolaas en Alexandra, p. 114; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 103.
22. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 45.
23. Sinds 1861 bestond in Siberië geen lijfeigenschap (feitelijk slavernij) meer.
24. Orthodox Christian books [3]
25. B.V. Ananich & R.S. Ganelin (1996) Nicholas II, p. 382. In: D.J. Raleigh: The Emperors and Empresses of Russia. Rediscovering the Romanovs. The New Russian History Series
26. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 9.
27. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 15.
28. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 30; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 9.
29. E. Radzinsky, p. 57.
30. Beide waren getrouwd – Anastasia eerst in 1907 – met bloedverwanten van de tsaar.
31. (ru) Dagboek 1905 [4]
32. Iliodor, The Mad Monk, p. 169 e.v. [5]; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 65.
33. Al in 1907 werd door de kerkenraad van Tobolsk een onderzoek uitgevoerd naar de ideeën van Raspoetin, maar het kwam niet tot een veroordeling.
34. DBNL [6]
35. The Atlantic [7]
36. Spiridovitsj, p. 71; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 16.
37. Alexander Palace, written by Anna Alexandrovna Vyrubova in 1923 [8]
38. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 91; Iliodor, The Mad Monk, p. 112 [9]
39. Het toevoegsel Novykh, Новых is hem in maart 1907 verleend, nadat Raspoetin in december 1906 formeel om een naamsverandering had gevraagd.
40. E. Radzinsky, p. 79-80.
41. Iliodor: The Mad Monk of Russia, Life, Memoirs and Confessions of Sergei …, p. 57, 192. [10]
42. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 17.
43. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 27.
44. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 28.
45. E. Radzinsky, p. 33-34.
46. Alexander Palace [11]
47. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 175.
48. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 105; E. Radzinsky, p. 132.
49. Colin Wilson (1964) Rasputin and the fall of the Romanovs, p. 124.
50. King, G & P. Wilson (2011) The Resurrection of the Romanovs. Anastasia, Anna Anderson, and the World’s Greatest Royal Mystery, p. 47, 2; Moyhnahan, p. 131-132.
51. E. Radzinsky, p. 84.
52. Kurth, P. (1995) De verdwenen wereld van Nicolaas en Alexandra, p. 114.
53. E. Radzinsky, p. 139.
54. Fuhrmann, J.T. p. 73.
55. Iliodor: The Mad Monk of Russia, Life, Memoirs and Confessions of Sergei … , p. 71 [12]
56. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 230; Simanotwitsch, A. (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer, p. 131; E. Radzinsky, p. 145.
57. Colin Wilson (1964) Rasputin and the fall of the Romanovs, p. 139, 147.
58. Brian Moynahan: “Rasputin. The saint who sinned” 1997, p. 168; Spiridovitch, p. 286.
59. Alexanderpalace [13]; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 129-130.
60. Alexanderpalace [14]; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 129-130.
61. Fuhrmann, J.T. p. 85.
62. De priester-monnik Iliodor had in 1909 enkele compromitterende brieven van de tsaritsa aan Raspoetin ontvreemd tijdens een bezoek aan Raspoetin’s geboortedorp, zie Amalrik, p. 100.
63. E. Radzinsky, p. 74.
64. Orthodox Christian books [15]
65. Brian Moynahan: “Rasputin. The saint who sinned” 1997, p. 168, 171.
66. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 23.
67. Van der Meiden, p. 8.
68. Raspoetin had in het verleden een rustgevende invloed op de tsarevitsj gehad..
69. E. Radzinsky, p. 184.
70. Iliodor, The Mad Monk, p. 193 [16]
71. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 8.
72. E. Radzinsky, p. 230.
73. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 96-97, 135; Van der Meiden, p. 8.
74. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. ?
75. E. Radzinsky, p. 219.
76. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 98.
77. Colin Wilson (1964) Rasputin and the fall of the Romanovs, p. 118.
78. Raspoetin was over de Wolga naar Nizjni Novgorod gereist om de gouverneur Aleksej Chvostov voor een ministerpost te polsen, vervolgens Witte te accepteren als minister-president en de priester-monnik Iliodor te verbannen.
79. Colin Wilson (1964) Rasputin and the fall of the Romanovs, p. 146.
80. E. Radzinsky, p. 132-133, 190.
81. De macht van Raspoetin door Marcel van Hamersveld − De Volkskrant 18/08/00 [17]
82. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 135-136.
83. http://blog.britishnewspaperarchive.co.uk/assassination-attempt-on-rasputin-29-june-1914/ ;http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=F20616FF3F5412738DDDAD0994DF405B848DF1D3
84. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 30, 33; J.T. Fuhrmann, p. 126.
85. Colin Wilson (1964) Rasputin and the fall of the Romanovs, p. 154.
86. J.T. Fuhrmann, p. 125; Prins Joesoepov, p. 119.
87. Zij werd in 1915 door het gerecht voor gek verklaard en is opgesloten in een inrichting in Tomsk. Zij is op 27 maart 1917 in opdracht van de minister van justitie Kerenski vrijgelaten.
88. J.T. Fuhrmann, p. 124-125; E. Radzinsky, p. 257-258.
89. Charles A. Ruud, Sergei A. Stepanov In: Fontanka 16: The Tsars’ Secret Police [18]
90. E. Radzinsky, p. 255.
91. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 169-171.
92. E. Radzinsky, p. 261.
93. Alexanderpalace [19]
94. A. Kerensky, p. 165.
95. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 32.
96. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 189. Open Domein; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 153-154; Brian Moynahan: “Rasputin. The saint who sinned” 1997, p. 201.
97. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 189. Open Domein; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 188.
98. Alexanderpalace [20]
99. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 209. Open Domein.
100. Alexanderpalace [21]
101. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 270.
102. E. Radzinsky, p. 337.
103. Carin Bouwmeester, Ed Delwel, Ton Mantoua, Anne Nippel, Katja Rotte en Sylvia Sassenus (red.): Kroniek van de 20e eeuw [tot en met 1940]. Elsevier, Amsterdam/Brussel 1985
104. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 92.
105. Van der Meiden, p. 17.
106. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 198; Joseph T. Fuhrmann Rasputin: The Untold Story p. ? [22]
107. Alexanderpalace [23]
108. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 41.
109. Ludo Noens over Raspoetin [24]
110. Bezemer, J.W. (1988) Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev, p. 217; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 182.
111. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 58; Bainton, R. (2005) Ruslands Revolutiejaar, p. 44; Orlando Figes & Boris Kolonitskii (1999) “Interpreting the Russian Revolution. The Language and symbols of 1917, p. 19, 20.
112. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 226. Open Domein; B.V. Ananich & R.S. Ganelin (1996) Nicholas II, p. 390. In: D.J. Raleigh: The Emperors and Empresses of Russia. Rediscovering the Romanovs. The New Russian History Series.
113. Orlando Figes & Boris Kolonitskii (1999) “Interpreting the Russian Revolution. The Language and symbols of 1917, p. 9.
114. The Telegraph [25]
115. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 202, 221. Open Domein.
116. B.V. Ananich & R.S. Ganelin (1996) Nicholas II, p. 384-385. In: D.J. Raleigh: The Emperors and Empresses of Russia. Rediscovering the Romanovs. The New Russian History Series
117. Charles A. Ruud, Sergei A. Stepanov, In: Fontanka 16: The Tsars’ Secret Police, p. 279. [26]
118. A. Kerensky (1965) Russia and History’s turning point, p. 160.
119. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 202-204.
120. Charles A. Ruud, Sergei A. Stepanov. In: Fontanka 16: The Tsars’ Secret Police, p. 304.
121. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 286.
122. Alexanderpalace [27]; Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 211, 214.
123. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 56.
124. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 59.
125. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 55.
126. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 277; Pares, B (1923) Letters of the Tsarina to the Tsar. In: Bainton, R. (2005) Ruslands Revolutiejaar, p. 35-36.
127. Volgens Marc Ferro was er geen regering en was iedere minister individueel benoemd door de tsaar. In: M. Ferro (1992) Nicholas II. The last of the Tsars, p. 72.
128. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 286; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 69.
129. Heresch, E. (1993) Verraad, lafheid en bedrog. Leven en dood van de laatste tsaar, p. 237. Open Domein.
130. T. Hasegawa (1981) The February Revolution: Petrograd, 1917, p. 55.
131. J.W. Bezemer (1988) Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev, p. 219.
132. Tussen september 1915 en februari 1917 werden vier premiers en 18 ministers op verschillende departementen vervangen.
133. R. Pearson (1964)The Russian moderates and the crisis of Tsarism 1914-1917, p. 128.
134. Pourichkevitch, V. (1924) Comment jái tué Raspoutine, p. 78. Pages du Journal, traduit du russe par Lydie Krestovsky
135. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 343.
136. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 75.
137. De familie bezat tientallen paleizen, fabrieken en enkele olievelden op de Krim.
138. Simanotwitsch, A. (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer, p. 267-268.
139. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 83; 110-112.
140. Volgens Maria Raspoetina begon het mis te lopen toen haar vader de homoseksuele avances van de prins verontwaardigd van zich afsloeg.
141. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 57.
142. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 289; Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 359; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 73.
143. E. Radzinsky, p. 435.
144. Pourichkevitch, V. (1924) Comment jái tué Raspoutine, p. 43. Pages du Journal, traduit du russe par Lydie Krestovsky
145. E. Radzinsky, p. 440; 444-445.
146. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 290; Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 156; Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 374; Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 74.
147. E. Radzinsky, p. 438.
148. E. Radzinsky, p. 476-477.
149. Alexanderpalace [28]
150. Simanotwitsch, A. (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer, p. 37; E. Radzinsky, p. 477.
151. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 168.
152. Volgens Andrew Cook in: To Kill Rasputin schoot Poerisjkevitsj mogelijk als tweede in de kelder en werd het lijk naar buiten gesleept.
153. Pourichkevitch, V. (1924) Comment jái tué Raspoutine, p. 107. Pages du Journal, traduit du russe par Lydie Krestovsky
154. Famous crime scandals [29]
155. In de BBC-Timewatch documentaire wordt beweerd dat twee medewerkers van de SIS, de Britse inlichtingendienst, een voorloper van de MI6, Oswald Rayner, een oude vriend uit Oxford en John Scale betrokken waren in de moord.[30]
156. Almasoff, B. (1923) p. 189, 189, 210-212; Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 184; Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 383; Simanotwitsch, A. (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer, p. 270; Pourichkevitch, V. (1924) Comment jái tué Raspoutine, p. 110; E. Radzinsky, p. 458.
157. Alexanderpalace [31]
158. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 230.
159. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 77.
160. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 197.
161. Meiden, G.W. (1991) Raspoetin en de val van het Tsarenrijk, p. 79.
162. Almasov, B. (1924) Rasputin und Russland, p. 194; Alexander Palace [32]
163. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 227.
164. Almasov, B. (1924) Rasputin und Russland, p. 204.
165. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 240.
166. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 402.
167. Platonov, O.A. (2001) Prologue regicide. Documenten van het onderzoek van de moord op Raspoetin.
168. Prins Joesoepov, (1929) De dood van Raspoetin, p. 232.
169. Figes, O. (1996) A Peoples Tragedy. The Russian Revolution 1891-1924, p. 291.
170. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 410-411.
171. Bainton, R. (2005) Ruslands Revolutiejaar, p. 37.
172. O. Figes, p. 291; E. Radzinsky, p. 493.
173. Spiridovitch, A. (1935) Raspoutine (1863-1916), p. 421.
174. Kurth, P. (1995) De verdwenen wereld van Nicolaas en Alexandra, p. 188.
175. E. Radzinsky, p. 131.
176. Fuhrmann, p. 73.
177. Amalrik, A. (1988) Biografie van de Russische monnik 1863-1916, p. 165.
178. Simanotwitsch, A. (1928) Rasputin. Der allmächtige Bauer, p. 299; Spiridovitch, p. 265; E. Radzinsky, p. 364.
179. http://vorige.nrc.nl/europa/in_europa/article1515172.ece
180. Kort filmpje over Maria Raspoetin [33]
181. Who killed Rasputin [34]
182. Rasputin assassinated by British Secret Service – BBC Timewatch documentary [35]
183. E. Radzinsky, p. 47.
184. To Kill Rasputin, by Andrew Cook
185. E. Radzinsky, p. 491.