Mit großem Elan konzentrierten sich die Patriotten auf den Aufbau von Freikorps, um ausländische Söldner und Patronage innerhalb der Republik der Vereinigten Niederlande zu ersetzen. Anfang 1785 wurde der bisher unbekannte Salm-Grumbach nach Berlin geschickt.[36][37] Anfang März wurde Salm von den Statthalter aufgrund seiner Äußerungen über Ludwig Ernst von Braunschweig-Wolfenbüttel vorgeladen und sich über seinen Aufenthalt in Berlin weiter zu erklären.[38] Aufgrund von Haushaltskürzungen wurde im Mai 1785 jedoch seitens der Generalstaaten der Vorschlag gemacht seine Legion zu streichen.[39][40] 

Het Leids Ontwerp is opgesteld, nadat exercitiegenoot op 23 juli verboden was om te oefenen op het drilveld.⁶ Het Genootschap voor Vrijheid en Vaderland was een fusie van het burgervrijcorps, opgericht in 1783 en het vrijcorps van schutters. De beide vrijcorpsen gingen op 16 maart 1784 een fusie aan. Voortaan was sprake van Sociëteit van Wapenhandel onder de zinspreuk ‘Voor Vrijheid en Vaderland‘. Op 24 juli 1784 erkende de stadsregering dit exercitiegenootschap officieel. Prominent lid was de student Rutger Jan Schimmelpenninck, mogelijk ook Gijsbert Karel van Hogendorp en Jacob van Staphorst, een bankier en de broer van Nicolaas. Christiaan Nied, de exercitiemeester, werd beboet met 25 gulden; dat was ongeveer een maandloon.⁷ Dit leidde tot een reactie van zowel de lokale als de provinciale militie.⁸ De Nieuwe Nederlandsche Jaerboeken over het jaar 1785 maken geen vermelding van dit incident, maar wel van deze bijeenkomst:

Den 1 Augustus is wederom binnen deze Stad [Amsterdam] eene vergadering gehouden van eenige Regenten uit de onderscheidene Provinciën, om met elkanderen te spreken over zaken van Staat, en van gewigt, het gemeene Bondgenootschap en de Regeering dezer Landen betreffende. Het aantal der Leden, welken daar by tegenwoordig zyn geweest, bedroeg niet verre van 60, en is dus byna eens zo talryk geweest, dan de twee voorgaande reizen.[Nieuwe Nederlandsche Jaerboeken 1785, deel II]

Op 2 augustus 1785 was in Utrecht een rechtszaak tegen Quint Ondaatje gepland.⁹ Het stadhuis werd opnieuw omsingeld; de vroedschap besloot voortaan gezamenlijke requesten van de exercitiegenootschappen te accepteren.¹⁰ Op 8 en 9 augustus waren er problemen in Amersfoort.¹¹ Op verzoek van oranjegezinde regenten, dd. 13 augustus, en op last van stadhouder Willem V werd op 16 augustus 1785 een garnizoen in Amersfoort gestationeerd, bestaande uit ca 350 man cavalerie en infanterie. Deze militaire aanwezigheid was bedoeld om de roep naar democratische hervormingen van de plaatselijke patriotten in te perken.^{12 13 14}

Op 24 augustus besloot de Leidse vroedschap: dat verder geene Trouppes ter hunner Repartitie of tot die der Generaliteit staande, noch ook geen Hulptrouppes van dezen, gebruikt worden, tegen eenige Provincie, Steden, Burgeryen of Leden van dien.¹⁵

Begin september 1785 werd het dragen van oranje verboden in Den Haag. Omdat de orangistische rellen niet werden onderdrukt door het plaatselijke garnizoen, ontnamen de Staten van Holland Willem V het bevel over het garnizoen in 's Gravenhage. Op 15 september verliet de stadhouderlijke familie huize Ten Bosch en trok per zeiljacht naar Lemmer. In Friesland besloten de aristocraten en de gematigden in de Staten de regeringsreglementen aan te scherpen, maar deden een toezegging: de stadsregering zou voortaan bestaan uit magistraat én vroedschap die daarmee meer invloed kreeg. Op 7 oktober vestigde de stadhouder zich op het Valkhof in Nijmegen, zodat hij gemakkelijk over de grens kon vluchten.

Op 4 oktober 1785 kwamen 53 afgevaardigden van patriotse exercietiegenootschappen uit 13 steden van het gewest Holland in Leiden bijeen.¹⁶ Zij hadden een bijeenkomst georganiseerd van vertegenwoordigers van Hollandse milities dat zich vier opeenvolgende dag verzamelde in de vergaderzaal aan de Langebrug.⁸ Haarlem, Enkhuizen, Edam, Medemblik en Monnickendam waren niet vertegenwoordigd; Dordrecht en Purmerend waren elk met twee corpsen vertegenwoordigd?¹⁸

Concreet richtte het Leids Ontwerp zich tegen het gezag van de stadhouder en van diverse regentenfacties. Het ontwerp betrof vooral de mate van volksinvloed die men wilde realiseren.¹⁶ Door het op democratische wijze kiezen van officieren zou de invloed van Willem V op de benoeming van Duitse of Zwitserse officieren, in het Staatse leger kunnen afnemen.

Aanwezig waren Pieter Vreede, voorzitter, François Adriaan van der Kemp, woonachtig in Wijk-bij-Duurstede, maar afgevaardigd door het genootschap uit Heusden, Jacobus Blaauw uit Gouda, Wybo Fijnje uit Delft, Cornelis van Foreest uit Alkmaar en Rutger Jan Schimmelpenninck uit Amsterdam. De afgevaardigden van de exercitiegenootschappen uit Holland, waaronder ook dat uit Westzaan, genaamd “Het doel waar voor onze ijver brandt, is Vrijheid in het Vaderland” vertegenwoordigden 3.180 manschappen, waarvan 800 in Alkmaar.²⁰ 

Voorzitter was de Leidse schepen mr Franciscus Gualtherus Blok, een van de oprichters van een vrijcorps te Leiden 1783 en in 1787 lid van de Commissie van het Defensiewezen in Woerden.²¹ Mogelijk was ook Joannes Conradus de Kock, een advocaat uit Heusden, vertegenwoordiger voor de genootschappen van Gorinchem en Woudrichem, aanwezig.²²

In het ontwerp is voor aantrekkelijke stedelijke en provinciale ambten een nieuwe regeling geformuleerd.²³ Het gaat hierbij niet om een ontwerp voor een soort grondwet, maar om een discussiestuk, waarvan verschillende (twee?) versies bestaan.²⁴

“Ontwerp om de Republiek door eene heilzaame Vereeniging van Belangen van Regent en Burger van Binnen Gelukkig en van Buiten Gedugt te maaken”, Leiden, aangenomen bij besluit van de Provinciale Vergadering van de Gewapende Corpsen in Holland, op 4 oktober 1785 te Leiden”

De burgers van een' staat, bovenal die van eene republiek, gegrondvest op de vryheid van elk haarer leden, hoofd voor hoofd, kunnen nimmer, zonder kwetzing van hun geweeten en duure verpligting, onverschillig zyn, ten opzichte van gebeurtenissen en omstandigheden, die den ondergang van het vaderland zouden kunnen na zich sleepen. Wy gelooven, dat de zaaken thans tot dat beslispunt gekoomen zyn, waarin, te men een naderend verderf daadelyk wil voorkoomen, het niet genoeg zy slechts te denken en te spreeken; maar waarin elk oprecht patriot zich openlyk in zyne volle kracht moet vertoonen, en werkzaam zyn. Openingszin uit het Leids Ontwerp (1785), artikel 9 is opmerkelijk:

IX. Ten einde de voornaamste Burgers aantemoedigen, om zich in de gewapende Burgercorpsen te begeeven, en om den Candidaaten, ter Regeering geschikt, geleegenheid te bezorgen, hunne Burgers meer van nabij te leeren kennen, zal niemand tot eenige bediening in de Regeering verheven worden, die niet een zekeren bepaalden tijd aan de Militaire Exercitien in een Burgercorps of Schutterije heeft deel genoomen.

Het Leids Ontwerp was zonder twijfel het bekendste patriotse hervormingsplan in Holland en werd dan ook regelmatig geciteerd. Het ging nog uit van een federale staatsvorm van min of meer zelfstandige gewesten in plaats van de eenheidsstaat. Aan het slot van het 68 bladzijden tellende ‘beginselprogramma’ zijn twintig hervormingsvoorstellen geformuleerd.⁸ Het document werd nog hetzelfde jaar, 1785, in Leiden uitgegeven door de patriotse drukker Leendert Herdingh.

Bronnen: