Dirck Hartogh (gedoopt Amsterdam, 1580 in de Oude Kerk, of 1583? – begraven Amsterdam, 11 oktober 1621 in de Nieuwe Kerk) (ook wel Dirk Hartogs of Dirck Har(t)ichs of Dijrck Hartoochz, etc.) was een Nederlandse schipper en ontdekkingsreiziger die als eerste Europeaan een deel van de westkust van Australië ontdekte en het land tussen 22° en  29° Z.B. in kaart bracht.

A:o 1618 t’ Amsterdam by Hessel Gerritsz. met octroy van H.M. Heeren der Staaten Generael der Vereenigde Neerlanden.

Biografie

Dirck is gedoopt op 30 oktober 1580^[1] of naar zijn eigen weten pas in 1583.^[2] Hij groeide op in de Smaksteeg, niet ver van de Haringpakkerstoren. Zijn vader Harich Krijnen was schipper. Voor 1607 trad Dirck in dienst bij de VOC, en in 1609 kwam hij terug van een reis naar Bantam. In 1611 trouwde hij met Meijnsje Abels en verhuisde naar de Brouwersgracht.^[3] Het lijkt erop dat Hartogh niet erg gezeglijk was en ook kapitaal had vergaard, want vervolgens voer hij als onafhankelijk scheepseigenaar met zijn schip de “Dolfijn” naar Duinkerken, Genua, Dantzig en Archangel, maar hij verkocht zijn boot enkele jaren later, in 1615.^[2]

In dat zelfde jaar trad hij opnieuw in dienst van de VOC. Hij zou vanuit Texel zilver ter waarde van 200.000 gulden naar Indië moeten vervoeren.¹ Half januari viel de vorst in; de sneeuw lag binnen enkele dagen een meter hoog^[4] 21 bemanningsleden en acht soldaten verlieten het schip over het ijs. Nadat een deel van de weggelopen bemanning was vervangen en het schip zich uit het pakijs en sneeuw had weten los te maken ^[2] vertrokken de zes schepen van Texel, waaronder de Eendracht met Dirck Hartogsz. en de Trouw met Pieter de Carpentier op 23 januari 1616 voor Indië.^[5] In maart brak scheurbuik uit.^[2] Door de luwte in de Golf van Guinee duurde de reis tussen de Kaapverdische Eilanden en Kaap de Goede Hoop drie maanden, veel langer dan normaal. Zes mannen stierven als gevolg van ontberingen. Eind augustus, na een onderbreking van drie weken, zodat de bemaning op krachten kon komen, vertrokken de schepen van Kaap de Goede Hoop.² Al spoedig verloor de Eendracht de andere vijf schepen uit het oog. Of de schipper bewust een zuidelijker koers aanhield om de bemanning de ondraaglijke hitte en scheurbuik te besparen is niet duidelijk. (Nadat Hendrik Brouwer de route in 1611 oostwaarts had gezeild, volgde ook Hartogh deze route via de Roaring Forties over de Indische Oceaan. De VOC stelde Brouwer’s route in 1617 verplicht.)

Op 25 oktober 1616 kwam Hartogh bij onbewoonde eilanden aan de westkust van Australië. Deze eilanden werden naar hem de Dirck Hartog eilanden genoemd, en liggen bij Shark Bay. Hij liet op een paal of aan een boom een tinnen bord achter met een ingekraste tekst en zeilde na twee dagen noordwaarts, de kust in kaart brengend. Het ontdekte land vervolgens aangegeven als “Het land van de Eendracht“.

Inscription Point op het eiland, maker onbekend (2015)

In een brief van 7 november 1616 vermelde Laurens Reael dat de Eendracht in Indische wateren was waargenomen. Op 14 december 1616 arriveerde het schip met nog 200 man aan boord in Makassar op Celebes.^[6] Jan Stijns ging aan land en ontdekte dat de factorij was opgeheven. De bemanning aan boord werd na enige tijd ongerust, en ging uit op onderzoek. Zij zijn uitermate ongastvrij ontvangen: zestien man werden vermoord.^[7] Een tweetal Engelse schepen hadden Stijns voedsel en bescherming geboden tegen de kwaadwillige vorst; hij bracht het er levend vanaf. Zes dagen later kwam de Eendracht op Ambon aan, waar Adriaen Maertensz. Block gouverneur was. De Eendracht arriveerde een jaar later in november 1617 in Bantam met kruidnagelen uit de Molukken. De Raad van Indië, d.w.z. J.P. Coen, bleek uitermate verbolgen over het feit dat Hartogh maanden lang op Amboina (VOC-gebied) verbleef en niet direct naar Bantam was gezeild. (De Carpentier was al een jaar eerder, op 24 oktober in Bantam aangekomen.)^[8] Hartogh voer vervolgens met de Eendracht naar Jambi, Patani en Japara.

Op 17 december 1617 vertrok Hartogh voor de thuisreis en op 16 oktober 1618 kwam hij aan in Zeeland met o.a. een lading zijde.^[9] Hoe Hartogh is ontvangen door de Heren XVIIs, is onduidelijk. Het gebruik maken van de zuidelijke route was mogelijk gewenst of is klaarblijkelijk geaccepteerd. De kans is groot dat zijn lange verblijf op Ambon voor ophef zorgde en dat de bewindhebbers niet langer van zijn diensten gebruik wilden maken. In september 1619 trad hij in dienst van de wapenhandelaar Elias Trip en Jacques Nicquet. Hartogh voer met zijn eigen schip de Gelukkige Leeuw naar de Adriatische Zee om de Republiek Venetië te beschermen tegen Habsburgse, Spaanse en Uskokse aanvallen.^[10] Hij stierf in 1621. Het echtpaar had geen kinderen. (Zijn weduwe hertrouwde Jelis Claesz. en kreeg met hem zeven kinderen.^[11])

Australië is in 1606 vanuit het noordoosten ontdekt door de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem Janszoon. Aanvankelijk was men in de veronderstelling dat men  een uitloop van Nieuw Guinea had aangetroffen. In de volgende jaren werd de kust stukje bij beetje in kaart gebracht, o.a. door Hartogh, François Thijssen, Pieter Nuyts en Frederik de Houtman. Dat is weergegeven op de Caert van’t Landt van d’Eendracht van Hessel Gerritsz. Het continent stond na latere reizen van Gerrit Frederiksz. de Witt, Antonie van Diemen en  Abel Tasman bekend als Nieuw Holland. In 1696 landde Willem de Vlamingh op het Dirck Hartog eiland, verving het tinnen bord door een nieuw exemplaar; hij nam het oude mee terug.^[12] Dit is nu te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam.^[13]

In Breda, IJmuiden en de Amsterdamse zeeheldenbuurt is een straat naar hem genoemd.

Save