Het handelsgebied van de Vereenigde Oostindische Compagnie strekte zich uit van Kaap de Goede Hoop tot Japan. De Republiek (en ook andere Europese staten) erkende het Verdrag van Tordesillas niet.1 ] De activiteiten in Azië waren verspreid over ongeveer 20 vestigingen. In 1654 waren Suratte, Jambi, Taiwan en Dejima de enige factorijen die winst opleverden, alle andere 15 kantoren, inclusief Batavia leden verlies.[1] De jaren onder de gouverneurs Joan Maetsuycker, Rijkloff van Goens en Cornelis Speelman waren gunstig voor de VOC; het handelsimperium werd belangrijk uitgebreid. Aan het eind van de 17e eeuw vond een omslag plaats en waren steeds grotere geldzendingen uit Nederland nodig om de gewenste Aziatische goederen te kunnen aankopen.2 Steeds minder schepen voeren uit om deel te nemen aan de inter-Aziatische handel en om met een overschot daaruit terug te keren, steeds meer schepen verlieten patria rijkelijk voorzien van geld om daarmee de Aziatische produkten zonder omwegen op te kopen.3
Geschiedenis
Omdat er in Azië weinig interesse bestond voor Europese producten, voeren de VOC-schepen volgepakt met mensen of halfleeg met proviand en een ballast van bakstenen, tin of lood; bij terugkeer werd iedere hoek gebruikt. De aankoop van van luxe Aziatische goederen is in de meeste gevallen betaald met zilver, of wel munten of baren, aangevoerd vanuit Europa, Arabië, Zuid-Amerika of Japan. De aanvoer van zilver in Azië was belangrijker dan het het vervoer van textiel (Leidse laken), “kleedjes” en zijde, die in India was gekocht en daarna in de Indische archipel, Japan of Afrika weer is verkocht (verhouding 1:2).4 In de bijna twee eeuwen van het bestaan van de VOC is ter waarde van bijna 600 miljoen toenmalige guldens aan edelmetaal in gemunte vorm dan wel in baren naar Azië verscheept.5 De waardeverhouding van goud en zilver tussen Europa en Azië verschilde; de waardering van zilver in het verre oosten was groter dan voor goud. In India was weer meer belangstelling voor goud. Het door handel verkregen edelmetaal werd door de VOC gebruikt om Aziatische handelsmunten te slaan.
Niet Djohore, Bantam, maar Pattani op het Maleise schiereiland werd al snel een centrum voor de inter-Aziatische handel; in het bijzonder voor de handel op China. Het is de VOC in 1622 niet gelukt met geweld een handelsovereenkomst met de Chinezen te sluiten en de monopoliepositie van de Portugezen te Macau te doorbreken. Omdat de VOC geen toestemming kreeg een factorij te openen, werd handel gedreven vanaf de VOC-schepen.
De pogingen van de Britse Oostindische Compagnie een aandeel in de specerijenhandel te krijgen, werden door Coen zoveel mogelijk gedwarsboomd.
In 1622 werden de Banda-eilanden onder controle gebracht en besloot de VOC mee te werken aan de uitrusting van de Nassause vloot onder Jacques l’Hermite die belast was met een geheime instructie: een aanval op Callao en het in handen krijgen van een zilvervloot.[2] In 1624 werd het zwaartepunt van de handel op China en Japan van Patani (Achter-Indië) (via de Pescadores) naar Formosa verplaatst. In 1637 vestigde de VOC een factorij in Tonkin (Vietnam), met Carel Harsinck als hoofd. Ook deze vestiging was belangrijk voor de export van Chinese zijde naar Japan.[3]
In Japan kon de VOC relatief gunstig aan zilver komen, waar een kwart van de toenmalige wereldproductie plaatsvond. Vanaf 1640 kreeg de VOC evenwel te maken met tegenwerking van de shogun die de Hollandse factorij Hirado liet verplaatsen naar een kunstmatig eiland Dejima.[4] Gouverneur Antonie van Diemen heeft Abel Tasman erop uitgestuurd om het onbekende Zuidland verder in kaart te brengen. De expedities van Maarten Vries naar het noorden en van Tasman naar het zuiden hadden tot doel meer goud en zilver aan te leveren, maar beide keerden onverrichte zake terug.[5]
Al in 1608 werd een factorij in Masulipatnam gesticht, op de Coromandelkust in het zuiden van India. Vanaf 1615 werd ook handel gedreven op Bengalen in het noorden. Vanaf 1634 won de factorij aan de Hooghly steeds meer aan belang. De stad Goa werd acht jaar lang door de Nederlanders geblokkeerd, zodat de uitvoer naar Lissabon tussen 1636 en 1644 werd belemmerd. In 1638 werd de VOC te hulp geroepen door de koning van Kandy. In 1641 verdreven de Nederlanders met hulp van de sultan van Johor uit hun fort. De VOC nam in Nederlands Malakka het handelscentrum van Maleisië over. In 1658 werden de Portugezen van Ceylon verdreven waardoor de handel in olifanten en kaneel volledig in handen van de VOC kwam. Galle werd een belangrijke haven in het netwerk, met een directe verbinding met het vaderland, op initiatief van Rijklof van Goens. Ook de Coromandelkust viel in Nederlandse handen. In 1663 is de Indiase stad Cochin op de Malabarkust, met een belangrijke Portugese bezetting, veroverd door Van Goens. In het voorafgaande jaar werden de Nederlanders door Coxinga uit Taiwan verdreven. De VOC moest na 39 jaar de Overgave van Fort Zeelandia aan de Chinezen erkennen. Het was haar niet gelukt de zijdehandel tussen China en Japan te monopoliseren. Na de val van de Mingdynastie zakte de handel met China tijdelijk in en werden initiatieven genomen de nieuwe keizer Kangxi gunstig te stemmen; zo zijn er tussen 1655 en 1685 vier gezantschappen met o.a. Zacharias Wagener, Joan Nieuhof, Balthasar Bort en Joan van Hoorn naar China gestuurd.
Op 1668 sloot de VOC na lange strijd Verdrag van Bongaja met de sultan van Makassar. Daarin werd onder meer bepaald dat de 2.000 Portugezen moesten vertrekken uit Makassar, jarenlang de belangrijkste concurrerende haven. Vanaf dat moment kon geen kruidnagel meer vervoerd worden uit de archipel zonder dat de VOC daarbij betrokken was.
In 1682-1684 intervenieerde de Compagnie op dringend verzoek in Bantam. Men steunde de zwakste partij die vervolgens de grootste verplichting aan de VOC kreeg. De jonge sultan van Bantam moest de Compagnie het pepermonopolie verlenen; de Engelse, Deense en Franse concurrerende maatschappijen moesten het veld ruimen.[6]
In 1682 werden er op een VOC-schip zes apen, twaalf papegaaien, twee Ambonese kaketoes, een krokodil, een Bengaals hertje en een jonge eland vervoerd. De vraag naar en aanvoer van dieren (leeuwen, tijgers, olifanten, civetkatten) was al snel zo groot dat de VOC in Amsterdam onderkomens liet bouwen om de bijzondere en zeldzame exemplaren tijdelijk te huisvesten.[7]
Hendrik Adriaan van Reede tot Drakestein, Jan Commelin,Simon van der Stel, Georg Everhard Rumphius, Johannes Camphuys, Johan Huydecoper van Maarsseveen, Nicolaes Witsen en Gaspar Fagel hielden zich bezig met het beschrijven, opsturen of verzamelen van gewassen en kaurischelpen. De apothekers van de Hortus Botanicus waren vooral geïnteresseerd in nieuwe medicijnen (bezoar, amber gris, drakenbloed, kurkuma, radix china, cardamom, gember, tamarinde, kokosolie, betelnoten, borax en opium) om ziekten (onder het VOC-personeel) te bestrijden; de bewindhebbers verzamelden zaaigoed en siergewassen (meloenen, ananas, hertshoorn) voor hun kassen of tuinen.
Toen de groei afnam propageerde Coenraad van Beuningen verregaande bezuinigingen bij de VOC. Vanwege de vrede waren konvooien en onderhoud aan de forten minder nodig. Van Beuningen produceerde reeksen voorstellen om een efficiënter beleid te introduceren en eiste meer toezicht en scherpere naleving van de regels in Azië. Van Reede werd er op uitgestuurd de corruptie en morshandel onder het VOC-personeel in India en Japan te bestrijden. Paulus de Roo en burgemeester Johannes Hudde hield zich bezig met boekhoudkundige verbeteringen.[8] De introductie van licht en zwaar geld in 1658 leidde tot veel verwarring op administratief terrein, die de VOC meer dan een eeuw parten heeft gespeeld.6
Tot 1690 stegen de winsten, maar ook de kosten; na 1692 daalden de winsten, en namen de lasten verder toe.[9] Toch bleef de handel tussen Europa en Azië verder stijgen. De financieel meest gunstige periode was die van 1687 tot 1736. De jaren 1720-1740 waren topjaren met name 1725-1727; [https://archief.amsterdam/inventarissen/scans/5059/67/start/60/limit/10/highlight/8] er voeren jaarlijks ca 32 schepen uit. Op koffie, thee, suiker en textiel werd echter minder winst gemaakt dan op de specerijen uit de beginjaren. Met de groeiende vraag naar thee in Europa, die in het tweede decennium van de achttiende eeuw manifest werd, bleek het noodzakelijk een beroep te doen op de zilvervoorraden van de compagnie.4 In 1727 werd voor de eerste maal besloten tot een directe vaart op Kanton; aanleiding was de kwaliteit van de thee op te voeren. Het experiment duurde niet lang. Uiteindelijk liet de VOC – ook de handel in porselein op bestelling (Chine de commande) – steeds meer over aan particulieren.
De Oost-Indische Compagnie was een grote afnemer van handelsmunten en de wisselbank
kwam daaraan tegemoet. Tussen 1741 en 1750 liet de compagnie voor 38,3 miljoen
gulden aan zilver naar Azië, waarvan 50 procent ongemunt zilver, 40 procent een mengsel van van Mexicaanse dollars en Nederlandse dukaten, en de rest kleingeld.[Bruijn, Gaastra, enSchöffer 1988, p. 240] In China werd voor zilver 20% meer betaald dan in Europa. Geschat word dat tussen 1725 en 1795 jaarlijks 160.000 kg zilver naar Azië werd vervoerd (1/3 in baar en 2/3 in munten).[https://archief.amsterdam/inventarissen/scans/5059/67/start/70/limit/10/highlight/2] In de achttiende eeuw was men in Azië de gouden dukaton, steeds meer gaan zien als alternatief voor de zending van edel metaal en als middel om uit geldnood te geraken. (De dukaton werd in de Republiek niet meer gebruikt.) De bedragen zijn van een zodanige omvang, dat het geen twijfel lijdt, of de compagnie voorzag zich via deze weg in een groot deel van haar contant geld. India bleek in belangrijke mate verantwoordelijk zijn voor de enorme geldbehoefte van de VOC in Azië in de achttiende eeuw.4 Sommige historici gaan ervan uit dat bijna al het Japanse koper werd gebruikt voor het slaan van munten in India, voor de aankoop van textiel en voor de handel met Siam en Malakka. (In Bengalen werden lange tijd kauri-schelpen uit de Maladiven als betaalmiddel gebruikt.)
In het wisselverkeer met Nederland zorgde het onderscheid tussen licht en zwaar geld diverse keren voor misverstanden over de te hanteren koersen, waardoor de VOC van tijd tot tijd grote verliezen leed door geldsmokkel vanuit Nederland naar Azië, die maar met moeite kon worden beperkt.6 Het allooi en gewicht van de munten voldeed niet aan de regels. Er waren strengere regels nodig.10 Om smokkel tegen te gaan werden munten besteld met het VOC-monogram: VOC-duiten en dukatons.
De ingewikkelde boekhouding met verschillende valuta’s en waarderingen is door Gouverneur-Generaal van Imhoff vereenvoudigd. Dit alles bracht Van Imhoff er in 1743 toe licht geld voor administratieve doeleinden af te schaffen en voortaan uitsluitend meer zwaar geld te gebruiken. De toevoer van zilver was voor gouverneur-generaal Van Imhoff in 1745 van zodanig belang, dat hij … een wat overhaaste onderneming op touw zette – zonder goedkeuring van de Heren XVII in patria – om rechtstreeks op Mexico handel te drijven en zo op het zilver beslag te kunnen leggen.11 In een vroege poging de handel te liberaliseren heeft hij in 1745 de Amfioensociëteit opgericht; waarschijnlijk was het ook zijn bedoeling om de smokkel in opium tegen te gaan door particulier initiatief te promoten.[10]
De Compagnie heeft nooit de vorsten van Travancore in het zuiden of die van Colastri in het noorden en nog minder de Samorijn kunnen bewegen om een verdrag te sluiten omdat die begrepen dat zo’n verdrag nadelig was. De VOC moest terrein prijsgeven in India. De Slag bij Colachel tussen troepen van het voormalige Indiase Koninkrijk Travancore en de VOC, tijdens de Travancore Oorlog was de eerste grote nederlaag van een Europees leger tegen een Zuid-Aziatisch leger. Kapitein Eustachius de Lannoy liep over naar de tegenpartij. Nederland vormde vanaf dat moment geen grootschalige koloniale bedreiging meer. Het hielp indirect de Britse Oost-Indische Compagnie om zijn greep op het gebied te versterken.
1752 was een topjaar voor de VOC. In 1758 moest de VOC haar positie in Surat, in 1759 in Bengalen afstaan aan de Engelsen. In 1767 werd ook de handel met Ayutthaya minder winstgevend. (De handel in suiker, slaven, koffie of tabak over de Atlantische Oceaan werd steeds belangrijker.) In de tweede helft van de 18e eeuw zijn ook Japanse koperen munten in omloop gebracht. In 1784 verloor zij Negapattinam en in 1784 de Coromandelkust. In 1795 werden door de Brieven van Kew de meeste handelsposten in India tijdelijk door de Engelsen overgenomen, in sommige gevallen met handhaving van het Nederlandse bestuur.
Bronnen, noten en/of referenties
|
- Vreemd genoeg
zouden de Staten Generaal van de Republiek in 1621 zelf besluiten om enkele lijnen op de aardbol te projecteren en de gebieden tussen deze lijnen te verdelen in de octrooien van de VOC en de WIC.[Betalingsverkeer ten tijde van de Geoctrooieerde West-Indische Compagnie door Marcel Overdijk ↩ - De Vries en Van der Woude, 1995, p. 112 ↩
- De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw: de groei van een bedrijf Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer door F.S. Gaastra ↩
- De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw: de groei van een bedrijf Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer coor F.S. Gaastra ↩
- A. Pol (1989) Schepen met geld, p. 9 ↩
- VALUTAPROBLEMEN BIJ DE VOC door Johan van Helleman ↩
- De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw: de groei van een bedrijf Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer coor F.S. Gaastra ↩
- De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw: de groei van een bedrijf Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer coor F.S. Gaastra ↩
- VALUTAPROBLEMEN BIJ DE VOC door Johan van Helleman ↩
- Geschiedenis van de Wisselbank, deel I, p. 368, 377 ↩
- De Verenigde Oost-Indische Compagnie in de zeventiende en achttiende eeuw: de groei van een bedrijf Geld tegen goederen. Een structurele verandering in het Nederlands-Aziatisch handelsverkeer door F.S. Gaastra ↩
