Vroedschappen en burgemeesters in de Republiek en omringende landen

Het stadsbestuur in de Republiek der Verenigde Nederlanden werd in de achttiende eeuw in hoofdzaak gevormd door burgemeesters en vroedschappen. De vroedschap fungeerde als een soort stedelijke raad en bestond doorgaans uit een vast aantal leden, vaak gebaseerd op symbolische of traditionele getallenreeksen. Men treft regelmatig raden van 12, 24 of 36 leden aan, aantallen die niet toevallig herinneren aan de twaalf apostelen of aan klassieke voorbeelden van representatieve lichamen. De burgemeesters, meestal twee of vier in getal, vormden samen met de schepenen het dagelijks bestuur.

De omvang van de vroedschappen verschilde per stad. Zo kende Utrecht in de achttiende eeuw een raad van 24 leden, die in 1785 werd uitgebreid tot 36, naast vier burgemeesters. In kleinere plaatsen kwam men raden van twaalf of zelfs acht tegen. Er waren ook uitzonderingen: Heusden bijvoorbeeld kende geen afzonderlijke vroedschap, maar liet het bestuur berusten bij een magistraatscollege van een drost, drie burgemeesters en zeven schepenen.

Religie speelde eveneens een rol. In sommige steden was een meerderheid van de bevolking katholiek, zoals in Nijmegen, Wijk bij Duurstede, Beverwijk en mogelijk ook Haarlem. Daar bleef de vroedschap doorgaans in handen van een protestantse minderheid, totdat na 1795, onder de Bataafse hervormingen, de mogelijkheid opende om ook katholieken tot burgemeesters te benoemen. Het benoemingsbeleid weerspiegelde dus niet altijd de religieuze verhoudingen onder de bevolking.

Wanneer men de Republiek vergelijkt met omringende landen, blijkt de Nederlandse praktijk allerminst afwijkend. In Vlaanderen en Brabant bestonden raden en schepenencolleges met vergelijkbare omvang, al varieerden de aantallen naargelang de stad groter of kleiner was. Hamburg kende een raad van 36 leden, zeer vergelijkbaar met Amsterdam. In Engeland en Schotland waren town councils vaak rond de twaalf leden groot, een aantal dat eveneens verwijst naar de apostolische traditie. In Zwitserse steden, zoals Bern, Zürich, Basel en Genève, zien we raden van 24, 36 of zelfs 60 leden, met daarnaast bredere kringen van burgerlijke medezeggenschap.

Voor de Nederlandse patriotten waren juist die buitenlandse voorbeelden van belang. Zij spiegelden zich aan het burgerlijk zelfbestuur in Zwitserland of Schotland, en verwezen ook naar de klassieke oudheid: Athene en Rome golden als politieke inspiratiebronnen. Daarmee plaatsten zij hun strijd voor hervorming van de stedelijke bestuursstructuur in een bredere historische en ideologische context.

Samenvattend kan worden gesteld dat de Republiek in haar stedelijke bestuursstructuren weinig uitzonderlijk was. De getalsmatige indeling sloot aan bij Europese patronen, en de religieuze verhoudingen bepaalden vaak in stilte wie toegang had tot de macht. Friesland vormde een geval apart, met grotere raden en een sterker accent op regionale eigenheid. De omwenteling van 1795 bracht hierin een kentering, doordat zij de weg opende voor een bredere representatie en ook de katholieken toegang gaf tot het ambt van burgemeester.